WAAR HEB JE CONTROLE OVER?

Hoofdstuk 1 van het Handboekje van Epictetus
De werkelijkheid valt in twee delen uit één: een deel waar we controle over hebben en een deel waar we geen controle over hebben. Wel controle hebben we over onze overtuigingen, impulsen, verlangens en angsten, kortom over alles wat met ons innerlijk te maken heeft; geen controle hebben we over ons lichaam, bezit, status en carrière, kortom over alles wat buiten ons gebeurt. Waar we controle over hebben is van nature vrij, onbeperkt en ongehinderd; waar we geen controle over hebben is zwak, onderworpen, beperkt en van een ander.
Als je denkt dat ook de dingen waar je geen controle over hebt, de dingen die niet in je, maar buiten je liggen, vrij zijn dan moet je je wel realiseren dat je tegengewerkt zult worden, dat je zult lijden, dat je gestrest zult raken en dat je anderen daarvan de schuld zult geven. Als je echter door hebt dat alleen je innerlijk echt van jou is en niets anders dan zal niemand je nog kunnen dwingen, niemand zal je tegenwerken, je zal niemand verwijten maken of beschuldigen, je zult niets tegen je zin doen, niemand zal je kwaad kunnen doen en je zult geen vijanden hebben, want er zal je nooit meer iets echt schadelijks overkomen.
Bedenk wel dat het niet makkelijk is als je naar dergelijke hoge doelen streeft. Sommige dingen zal je voor goed moeten opgeven, andere zal je moeten uitstellen. Als je deze hoge doelen wilt bereiken en tegelijkertijd ook carrière wilt maken en rijk wilt worden dan zal je teleurgesteld raken. Je zult geen carrière maken als je naar die hoge doelen streeft, maar je zult er zeker ook niet in slagen om te leren hoe je vrij en gelukkig kunt worden.
Oefen jezelf er dan ook in om tegen iedere vervelende gebeurtenis te zeggen: ‘je bent niet meer dan een indruk, je bent helemaal niet wat je lijkt te zijn. Daarna moet je die gebeurtenis grondig onderzoeken en beoordelen: ‘heb ik wel of geen controle over deze gebeurtenis.’ Als je tot de conclusie komt dat de gebeurtenis behoort tot de categorie van dingen waar we geen controle over hebben, dan moet je zeggen dat het jou niet aangaat.

Zo begint het Handboekje van Epictetus. Deze paar zinnetjes van Epictetus zijn enorm belangrijk. Ze vormen de kern van de stoïcijnse filosofie en gaan dan ook helemaal terug tot de grondlegger van deze levensleer: Zeno. De stoïcijnse filosofie wordt nergens zo duidelijk en kort weergegeven als in deze eerste paragraaf van het ‘Handboekje’. Hij zegt hier eigenlijk dat feiten als feiten niet te veranderen zijn, dat is nu eenmaal hun realiteit. Het weer, de politiek, andere mensen, de economie, onze carrière, zelfs ons eigen lichaam vallen buiten onze directe controle. Wat we wel volledig kunnen beheersen zijn onze meningen over die feiten en onze wijze van observeren. Aan de gebeurtenissen in de wereld valt weinig te doen, aan de manier waarop we tegen die gebeurtenissen aankijken echter wel.

De werkelijkheid wordt door de stoïcijnen dus in twee categorieën ingedeeld: dat deel waar we wel volledige controle over hebben en dat deel waar we geen of slechts een heel beperkte controle over hebben. Een simpele tweedeling die, mits echt doorleeft, uw leven volledig op zijn kop kan zetten. Alleen de dingen die u werkelijk zelf kunt beheersen zijn nodig om een gelukkig en virtuoos leven te leiden. Al het andere is daarvoor overbodig, misschien wel leuk en misschien ook wel rationeel om na te streven, maar voor een gelukkig leven uiteindelijk niet noodzakelijk. Epictetus waarschuwt dat het allesbehalve makkelijk is om die tweedeling ook echt te doorleven. Het vergt een behoorlijke inspanning en is niet bevorderlijk voor wat als een succesvolle carrière wordt aangemerkt.

Wel in ons vermogen liggen dus onze opvattingen, onze overtuigingen, onze verlangens, onze afkeer, onze angsten en in het algemeen alles waarmee we reageren op de wereld om ons heen. Al het andere ligt niet volledig in onze macht: succes in de maatschappij, rijkdom, gezondheid, ziekte, relaties, ongelukken, dood, kortom alles waarop we geen volledige invloed kunnen uitoefenen. Dit is zonder enige twijfel het belangrijkste onderscheid binnen de stoïcijnse filosofie.

Wat een onzin, zult u misschien denken. Dat controleverhaaltje mag leuk klinken, maar dat betekent toch zeker nog niet dat ik mijn leven niet in eigen hand kan nemen. Dat ik geen invloed heb op het weer, daar kan ik nog inkomen, maar over mijn eigen lichaam en mijn carrière heb ik wel degelijk controle. Iedereen weet toch dat je met hard werken je doelen kunt bereiken. Als ik maar lang en hard genoeg train kan ik de marathon van Rotterdam winnen of op z’n minst een goede classificatie maken. Als ik hard studeer en me volledig inzet voor mijn bedrijf kan ik carrière maken. Op dit soort dingen kan ik toch zeker invloed uitoefenen.

Epictetus was niet gek en wist dit natuurlijk ook wel. Als u denkt dat u uw lot in eigen hand hebt, dan hebt u misschien niet helemaal ongelijk, maar toch wel voor het grootste deel. Hoe hard u ook getraind hebt, het is nooit helemaal zeker dat u zult winnen. Iemand anders kan immers harder getraind hebben of een betere aanleg hebben, u kunt een slechte dag hebben of over een bananenschil struikelen, zodat u de marathon helemaal mist. Voor uw carrière geldt hetzelfde. U kunt nog zo goed uw best doen, als uw baas u niet mag, als de markt uw product niet meer ziet zitten, of als er op een examen net die ene verkeerde vraag wordt gesteld kan alles toch nog mis lopen.

De stoïcijnen verfijnen daarom hun onderscheid. Ze verdelen de werkelijkheid in dingen waar u, helemaal geen controle over hebt, zoals het weer of het aantal haren op het hoofd van uw buurman, de dingen waar u een directe en volledige controle over kunt uitoefenen, uw wil, meningen en verlangens, en de dingen waar u niet meer dan een indirecte en gedeeltelijke controle over hebt. U kunt nog zo uw best doen, u bent er nooit echt helemaal zeker van dat u ook zult slagen in uw bedoelingen. Over het resultaat van alles wat u onderneemt heeft u dan ook slechts een indirecte en gedeeltelijke controle. Wat u wel direct en volledig kunt beïnvloeden is uw intentie. U kunt uzelf voornemen uw uiterste best te doen om een wedstrijd te winnen, een examen te halen of een bepaalde baan te krijgen. De uitkomst blijft echter altijd onzeker, omdat die nu eenmaal mede afhankelijk is van externe omstandigheden waarop u geen invloed hebt. Waar u dus wel invloed op hebt is uw interne motivatie om u ergens voor in te zetten.

Wat bedoelt Epictetus in het citaat uit het Handboekje nu precies met 'dingen waar we controle over hebben' en met ‘dingen die eigen zijn aan ons wezen'? Epictetus zegt hier eigenlijk dat u over uw overtuigingen en intenties de volledige controle hebt. Het is onmogelijk om in te stemmen met iets waar u niet volledig van overtuigd bent. Probeer maar eens akkoord te gaan met de gedachte dat één plus één drie is. Dat lukt u nooit. Of de overtuiging dat één plus één niet gelijk aan twee is. Ook dat gaat u nooit lukken. Een beul kan u misschien zo pijnigen dat u uitschreeuwt: ‘ja één plus één is drie!’ Maar in uw hoofd weet u nog steeds zeker dat dat niet klopt. Hetzelfde geldt voor uw intenties om iets te gaan doen. U bent, bijvoorbeeld, van plan om op te staan. Niets kan u van die intentie af houden. Ho, wacht eens even zult u nu zeggen. Ik kan verlamd zijn of een schurk kan me aan mijn stoel hebben vastgebonden. Dat klopt, maar daarmee worden alleen uw benen in bedwang gehouden. Niet uw wil om op te staan. Niets en niemand kan uw wil om in beweging te komen tegenhouden, dat het u uiteindelijk niet lukt is een ander verhaal. Het externe resultaat van uw intentie is immers weer één van de dingen waar u geen controle over hebt.

Epictetus noemt een hele reeks voorbeelden van dingen waar we geen controle over hebben. Onze lichamen, zegt hij, zijn niet in onze macht: of we een sterk lichaam hebben, of we gezond of knap zijn, en evenmin of we blijven leven of niet. Het lichaam is dus niet van ons. Hij gaat verder met een reeks van externe goederen waar we geen controle over hebben: het bezitten van een landgoed, hippe kleding, een huis, slaven (tegenwoordig noemen we die werknemers) en paarden (misschien kunnen we die nu beter vervangen door 'auto's). Epictetus heeft het ook over andermans lichamen: het maakt niet uit hoe graag we het willen, het ligt niet in onze macht dat onze kinderen in leven blijven, noch onze echtgenoten, broers en zussen, of vrienden.

Op het eerste gezicht, lijkt dit een wel erg somber beeld te geven. Alles om ons heen, zelfs ons eigen lichaam, ligt geheel buiten onze macht. U zou zich kunnen afvragen of het wel zo extreem is. Klopt dit wel helemaal? Ik heb er dan wel geen controle over of ik knap geboren word of als een lelijkerd. Maar de gedachte dat mijn gezondheid geheel buiten mijn controle ligt lijkt toch niet helemaal correct. Het is aan mij om gezond te eten, en het is aan mij om allerlei soorten gevaren te vermijden. Als ik me ziek voel kan ik naar de dokter gaan. Ik kan tenslotte een breed scala aan maatregelen nemen om goed voor mijn lichaam en spullen te zorgen.

Epictetus zou het hier mee eens zijn. Hij zou zeggen dat iedereen een verantwoordelijkheid heeft om goed te zorgen voor zijn eigen lichaam. Maar hij zou ook zeggen dat de 'controle' die we hebben over de zorg voor ons lichaam gedeeltelijk en beperkt is, hoeveel zorg we er ook aan besteden. Als we ons ziek voelen, is het verstandig om naar de dokter te gaan, maar of we ziek worden of niet (al nemen we alle mogelijke voorzorgsmaatregelen om uit de buurt van besmettelijke mensen en besmet voedsel te blijven) ligt niet in onze macht. En aangekomen bij de dokter (ook al doen we er alles aan om een goede arts te vinden) ligt het wederom niet in onze macht of we een juiste diagnose krijgen, laat staan een effectieve behandeling.

Maar stel dat het u lukt om iets uit de externe wereld dat u graag wilt hebben ook echt te krijgen. Dat zou toch ook een prima manier zijn om gelukkig te worden? Toch niet echt. De weg op weg naar verwezenlijking van uw verlangens geeft vaak aanleiding tot minder prettige emoties. Neem, bijvoorbeeld, een loonsverhoging. U krijgt van uw baas de zo gewilde toename van uw inkomen, maar in de periode voordat het u gelukt is voelde u zich angstig en onzeker. Heb ik wel hard genoeg gewerkt? Heb ik mijn targets wel allemaal gehaald? Durf ik het mijn baas eigenlijk wel te vragen? Misschien wordt hij kwaad en krijg ik nu zeker geen verhoging meer, of nog erger wordt ik zelfs ontslagen. Zelfs als u slaagt in uw opzet en succes hebt, blijft u nog steeds afhankelijk van een heleboel toevalligheden.

Wat voor stappen u ook onderneemt om te bereiken wat u wil, of om te vermijden wat u niet wil, u hebt geen enkele garantie dat uw inspanningen ook met succes worden bekroond. Zeker het is verstandig en rationeel om uw best te doen. Maar of u ook echt krijgt wat u wilt bereiken, ligt buiten uw controle. Epictetus, en de stoïcijnen in het algemeen, leggen de nadruk niet op het krijgen van wat ze willen. Als u al uw hoop zet op het krijgen van wat u wil, zult u waarschijnlijk vaak teleurgesteld worden. Maar als u in plaats daarvan uw hoop vestigt op de dingen die vrij en echt belangrijk zijn: uw verlangens, oordelen en intenties en als u uzelf opleidt tot expert in deze vaardigheid, dan zult u nooit teleurgesteld worden. Als u dat eenmaal onder de knie hebt kunt u onder alle omstandigheden een virtuoos en gelukkig leven leiden.