Een stoïcijn trekt zich dus niet terug uit de maatschappij om zo een gevoel van rust en sereniteit te kunnen verwerven. Nee een stoïcijn staat midden in het dagelijkse tumult en doet volop mee. Hij moet ondanks alle chaos en tegenwerking proberen mee te werken aan een gelukkigere en rechtvaardigere maatschappij. Het is de kunst van de discipline van het juiste handelen in combinatie met de discipline van het juiste oordeel en het juiste verlangen die ervoor moet zorgen dat de stoïcijn zich ook dan rustig en sereen kan voelen. En geloof me dat is een hele toer.
Maar waaruit bestaat dat juiste handelen nu? Als ijverig leerling stoïcijn heeft u geleerd dat het enige dat we in onze macht hebben betrekking heeft op ons oordeelsvermogen, op wat we voelen en op wat we willen. Dat is allemaal nogal zweverig en esoterisch en speelt zich vooral af op het geestelijk vlak. Er zit weinig actie in. Met de ‘topos’ van het juiste handelen wordt het allemaal wat concreter. Het gaat tenslotte over handelen over het doen van dingen. Het gaat hier over de stoïcijn in actie. Maar bij nader onderzoek zal blijken dat zelfs dit ‘topos’ zich vooral in uw binnenwereld afspeelt. Het stoïcisme wil dat u zich vooral druk maakt over de dingen waar u macht over hebt, waar u invloed op kunt uitoefenen. En dat zijn nu net de dingen die zich in uw hoofd afspelen. Alles wat daarbuiten gebeurt is grotendeels afhankelijk van toevalligheden en anderen.
De discipline van het juiste handelen heeft dan ook vooral te maken met het hebben van een juiste wil. Het gaat er niet zo zeer om de juiste dingen ook echt te doen, maar meer om de juiste dingen te willen doen. Of u uw wil ook ten uitvoer kunt brengen en daadwerkelijk tot handelen kunt overgaan is nu eenmaal afhankelijk van de wereld buiten u. Als u een rondje wilt gaan wandelen, maar door een overvaller bent vastgebonden op uw stoel, dan kunt u willen wat u wilt maar van wandelen zal niet veel komen. Als u de nieuwe Einstein wilt worden, maar geen wiskundeknobbel hebt, dan kunt u nog zo graag een geniaal natuurkundige willen worden, maar dan zal u dat nooit lukken. De universele en uw persoonlijke natuur stellen grenzen aan wat mogelijk is. Stoïcijnen worden geacht hun grenzen te kennen en er bij alles wat ze willen gaan ondernemen rekening mee te houden.
Daar bent u nog niet echt veel mee opgeschoten. Wat moet ik dan wel willen om tot het juiste handelen te kunnen komen? Wat voor soort activiteiten vinden de stoïcijnen goed en virtuoos? De juiste handelingen zijn voor de stoïcijnen de handelingen die zijn gericht op het verkrijgen van de onbelangrijke maar wel wenselijke en natuurlijke dingen. Het gaat hen dus in de eerste plaats om handelingen die natuurlijk zijn voor de menselijke soort in het algemeen en voor u als menselijk individu met al uw eigenaardigheden in het bijzonder. Zoiets simpels als naar de bakker gaan om een brood te kopen kan zo voor een stoïcijn al een juiste en virtuoze handeling worden. Het gaat dus om alle handelingen die voor een mens natuurlijk zijn. Het eerste wat dan naar voren komt is de natuurlijke drang tot overleven. Alle handelingen die op het overleven van het individu zijn gericht zijn natuurlijk. Dit natuurlijk egoïsme is ook rationeel. Zoals u zich zult herinneren is de natuur rationeel ingericht. Handelingen ten behoeve van het eigen overleven zijn dan ook natuurlijk en rationeel. Marcus Aurelius zei het zo:
“Voor een redelijk wezen zijn een natuurlijke handeling en een redelijke handeling hetzelfde. “(Marcus Aurelius, Dagboeken VII-11)
Als het daar bij zou blijven zou je al gauw teruggeworpen worden tot een soort sociaal Darwinisme: stoïcisme als ‘survival of the fittest’. Handelen volgens zijn natuurlijke overlevingsdrang maakt een mens echter niet tot alleen maar een egoïstisch en asociaal wezen. Mensen zijn meer dan hun drang tot voortbestaan. Een ander in het oog springend aspect van de menselijke soort is immers zijn sociale aard. De natuur heeft van de mens een sociaal dier gemaakt met de daarbij behorende morele neigingen om in een groep te kunnen leven. Uit onderzoek naar apen valt af te leiden dat de mens evolutionair zo succesvol is geweest dankzij vergaande vormen van samenwerking. Wat goed is voor de instandhouding van de groep wordt door mensen net als door de meeste andere primaten als goed ervaren. We worden door biologische mechanismen gedreven in de richting van duurzame samenwerking binnen een groep. Moraal komt niet van buiten ons, maar zit in ons. Het is dus absoluut natuurlijk om uw sociale neigingen na te volgen. Deze sociale instincten maken deel uit van uw natuurlijke menselijke aard.
Naast de drang tot overleven en de neiging om in groepen te leven heeft de mens echter nog een andere opvallende eigenschap: zijn intellect. Door gebruik te maken van uw intellect bent u niet langer een willoos slachtoffer van uw drang tot overleven en uw sociale neigingen. U heeft de keuze om al dan niet aan die instincten toe te geven. U kunt uw neigingen en impulsen op de rationele pijnbank leggen voor er mee akkoord te gaan en ze dus zo nodig negeren. Dit gaat zelfs zo ver dat u de sterke drang tot overleven opzij kunt zetten en er voor kunt kiezen uzelf voor de één of andere nobele zaak op te offeren.
Jammer genoeg komen de meeste mensen er niet of nauwelijks aan toe om hun neigingen door hun intellect te laten controleren. Ze gebruiken hun intellect alleen maar om een betere en efficiëntere manier te bedenken om die neigingen te kunnen botvieren. Het zou de wereld er een stuk prettiger op maken als iedereen er mee zou beginnen om de redelijkheid van een neiging vast te stellen voor er aan toe te geven. Van u als leerling stoïcijn wordt echter verwacht dat u zich bij iedere neiging tot handelen afvraagt of het onder de huidige omstandigheden wel zo’n goed idee is om aan die neiging toe te geven. Om te bepalen of een bepaalde neiging tot handelen ook als een juiste handeling kan worden aangemerkt kunt u de neiging aan de volgende test onderwerpen:
Gaat het om een natuurlijke neiging? Heeft het te maken met uw drang tot overleven of met uw sociale neigingen?
Zo ja. Heeft het te maken met iets waar u volledige invloed op hebt: uw gedachten, verlangens of uw wil tot handelen? Zo nee, gaat het dan misschien om iets waar u gedeeltelijk invloed op zou kunnen hebben?
Zo ja. Gaat het dan om iets wat binnen uw persoonlijke mogelijkheden ligt? Bent u fysiek en geestelijk in staat om het te volbrengen?
Zo ja. Doorstaat de neiging tot handelen de rationele toets van uw verstand? Leidt de neiging werkelijk tot uw overleven of tot een verbetering van uw omstandigheden en van uw (sociale) omgeving? Zo niet, dan kunt u misschien maar beter van de voorgenomen handeling afzien.
Met dit derde topos (discipline) van het juiste handelen leert u dus wat een stoïcijn moet doen. Dit topos vloeit voort uit de ethiek en vertegenwoordigt de klassieke deugd van de rechtvaardigheid. De leerling stoïcijn moet nu leren de juiste dingen te doen voor zichzelf, de gemeenschap en de mensheid in zijn geheel. Hij moet zich terdege realiseren dat het hierbij gaat om de intentie en niet om het eindresultaat. Hoe hij ook zijn best doet de universele natuur, waaronder ook tegenwerking door medemensen valt, kan altijd roet in het eten gooien. Als, alle goede bedoelingen ten spijt, het beoogde resultaat van het handelen tegenvalt mag een leerling zich daardoor niet uit het veld laten slaan. Zijn verlangen (uit het eerste topos) was er immers op basis van zijn beste oordeelsvermogen (uit het tweede topos) op gericht om te doen wat redelijkerwijs in zijn vermogen lag (het derde topos) en niet op het bereiken van een bepaald resultaat. De universele natuur kan de gewilde handelingen zelfs totaal onmogelijk gemaakt hebben. Maar daar gaat het een stoïcijn niet om. Het gaat om de bedoeling, de wil om iets te doen, niet om de handeling zelf of het resultaat.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten