Na een eerste minister en een slaaf, is het nu tijd voor een
stoïcijnse keizer. Marcus Aurelius werd
geboren in Rome op 26 april van het jaar 121, in een tijd dat het Romeinse Rijk
op het hoogtepunt van zijn macht stond. Als keizer is hij de enige stoïcijn
waar de exacte geboorte en sterfdatum van bekend zijn. Hij was de zoon van de
vooraanstaande senatoren Annius Verus en Domitia Lucilla. De toenmalige keizer
Hadrianus, een vriend van de familie, was zeer gesteld op de jonge Marcus, en
op zijn aandringen werd Marcus geadopteerd als zoon van de door Hadrianus als
zijn opvolger benoemde Antonius Pius. In 161 besteeg Marcus, na jarenlang
tweede man van keizer Antonius Pius te zijn geweest, zelf de troon.
Marcus had les gehad
van stoïcijnse leraren en beschouwde zich zelf als een stoïcijn. Hij was de
laatste keizer uit de periode die bekend staat als de tijd van de vijf goede
keizers. De regeerperiode van de keizers Nerva, Trajanus, Hadrianus, Antonius
Pius en Marcus Aurelius wordt beschouwd als de gouden eeuw van Rome. Opvallend,
en misschien niet helemaal toevallig, waren al deze keizers in meer of mindere
mate door het stoïcisme geïnspireerd. Hadrianus, de peet opa van Marcus, was
zelfs speciaal naar Nicopolis gereisd om lezingen van de destijds al oude
Epictetus bij te kunnen wonen. Van Marcus zelf weten we dat hij de boeken van
Epictetus in zijn bezit moet hebben gehad.
Het was tijdens zijn veldtochten
tegen invallende Germaanse stammen dat Marcus rond het jaar 170 een dagboek begon
bij te houden. Hij noemde ze in het Grieks ‘Ta eis heauton’, geschriften aan
zich zelf gericht. Deze beroemde ‘Meditaties’ of ‘Dagboeken’ van Marcus
Aurelius waren eigenlijk helemaal niet voor publicatie bestemd. ‘De Dagboeken’
zijn in het Grieks geschreven en waren niet meer dan de gedachten van Marcus
voor eigen gebruik. De stoïcijnse leraren gaven hun leerlingen vaak de opdracht
om een dagboek bij te houden, waarin ze alle gebeurtenissen die hen uit hun
evenwicht brachten moesten noteren. De dagboeken zijn dan ook niet zomaar een
feitelijke weergave van gebeurtenissen, maar vooral een filosofische analyse
waarin Marcus zich zelf toespreekt en aanmoedigt om zich voortaan beter aan de
adviezen van zijn stoïcijnse leraren te houden.
Marcus stierf op 18
maart van het jaar 180 tijdens een veldtocht in de buurt van Vindobona, het
Romeinse Wenen. Hij had opdracht gegeven om zijn dagboeken na zijn dood te
verbranden. Gelukkig voor ons heeft iemand zich niet aan zijn bevelen gehouden.
De tekst zoals we die nu kennen, is ingedeeld in twaalf kleine boeken en is één
van de bekendste authentieke stoïcijnse teksten. Ook in historisch opzicht zijn
‘De Dagboeken’ waardevol, omdat ze ons kennis laten maken met de diepste
overtuigingen en twijfels van de heerser van een wereldrijk. Het boek neemt dan
ook een geheel eigen plaats in binnen de grotere traditie van het stoïcisme.
Het werk was bovendien favoriet bij onder anderen de Pruisische koning Frederik
de Grote, hielp Nelson Mandela tijdens zijn gevangenschap op Robbeneiland en
schijnt zelfs op het nachtkastje van de Amerikaanse president Bill Clinton
gelegen te hebben. Een groot deel van de inhoud is tijdloos en heeft na
tweeduizend jaar nog niets aan overtuigingskracht ingeboet.
Oefening: De spiegel en de pen
'Zelfonderzoek' is dus een belangrijke oefening in het
stoïcijnse programma. Alleen al het nadenken over onszelf en ons leven, zoals
we gaan doen in deze cursus, draagt bij aan zo'n zelfonderzoek. Maar het schrijven van dagelijkse dagboekberichten
is ook een uiterst effectieve methode voor het richten van de geest. Het helpt
u om u bewust te worden van verbindingen en inzichten die anders niet opgemerkt
zouden worden. Seneca merkt op:
‘Een persoon die zich er niet bewust van is dat hij iets verkeerd
doet, heeft ook geen enkele behoefte om dat recht te zetten. Je
moet jezelf erop betrappen voordat je er iets aan kan gaan doen.' (Seneca,
Brieven aan Lucilius 28-10).
U moet een beetje afstand nemen van uzelf, om een goed beeld te kunnen
krijgen van wat voor
soort persoon u nu eigenlijk bent, hoe u zich gedraagt en hoe u omgaat met uw
zaken en andere mensen. U moet zo nu en dan naast uzelf gaan staan om te zien
wie u daadwerkelijk bent en hoe u uw leven leidt. Zo kunnen we onszelf
begeleiden, zoals een vriend ons zou helpen om verbeteringen aan te brengen. In
dit kader zegt Seneca tegen Lucilius, 'ik
begin mijn eigen vriend te worden' (Brief 6.4), hij merkt verder op dat
alleen iemand die een vriend voor zichzelf kan zijn ook echt een vriend voor
een ander kan zijn. Je moet jezelf kennen voordat je iets voor anderen kunt
gaan betekenen.
Voor deze oefening moet u dus een stoïcijns dagboek
gaan bijhouden. Voorlopig volstaat het om alleen een feitelijke omschrijving te
geven van gebeurtenissen die u raken. Denk daarbij aan dingen waar u vrolijk
van wordt, maar vooral aan de dingen waardoor u van slag raakt. Dat kunnen hele
kleine dingen zijn zoals het missen van de trein, of het morsen van koffie over
uw lesmateriaal. U hoeft er nog niets mee te doen, dat komt in de volgende lessen
wel aan bod. Het gaat er nu om dat u door gaat krijgen wat voor persoon u bent.
Van wat voor dingen raakt u overstuur? Wat maakt u kwaad of verdrietig en waar
wordt u angstig van? U moet zich hierbij niet beperken tot gebeurtenissen die
negatieve emoties bij u losmaken. U moet ook gaan onderzoeken van welke dingen
u blij en vrolijk wordt. Wat geeft u energie? Welke dingen maken u gelukkig?
Lees regelmatig na wat u hebt opgeschreven en kijk of u er bepaalde patronen in
kunt ontdekken. Door dit een paar maanden vol te houden leert u zich zelf
langzaam maar zeker steeds beter kennen. Een grondige zelfkennis is de eerste
stap naar een gelukkiger leven als stoïcijns filosoof.
U kunt uw
stoïcijnse dagboek natuurlijk ook gebruiken om bij het lezen van de stoïcijnse
filosofen opmerkingen of citaten die u extra treffen, of die u extra
interessant vindt op te schrijven. Op den duur krijgt u zo een eigen
bloemlezing van die delen van de stoïcijnse filosofie die u het meest
aanspreken. U zou zo zelfs uw eigen aforismen (stoïcijnse tegeltjeswijsheden)
kunnen gaan maken. Het schrijven over de stoïcijnse principes is een prima
methode om u regelmatig bewust te zijn van uw levensfilosofie. Hoe meer u er
meer bezig bent hoe verder het in uw wezen doordringt.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten