3.3 Epictetus: Slaaf en filosoof

 

Aan het keizerlijk hof zal de oude Seneca regelmatig een jong slaafje, dat Epictetus (50 – 130 n. Chr.) genoemd werd, ontmoet hebben. Epictetus was de assistent en schrijver van Epaphodritus, de persoonlijk secretaris van Nero. Als eerste minister en belangrijkste adviseur van de keizer had Seneca veel te maken met Epaphodritus en dus ook met zijn slaaf Epictetus. Misschien was het wel op aandringen van Seneca dat Epictetus door zijn meester naar de school van de stoïcijnse filosoof Musonius Rufus (30-112 n. Chr.) werd gestuurd om daar te studeren. De stoïcijnen zagen slaven als medemensen en niet als minderwaardige wezens, zoals bij de andere filosofische scholen de gewoonte was. Seneca schreef in een brief aan zijn vriend Lucilius:

“Ik ben blij van vrienden van je gehoord te hebben dat jij vertrouwelijk met jouw slaven omgaat; dat siert je. De mensen zeggen: 'Het zijn maar domme slaven. 'Nee, het zijn medemensen! 'Het zijn slaven.' Nee, huisgenoten! 'Het zijn slaven.' Nee, vrienden die het minder goed getroffen hebben! 'Het zijn slaven. 'Nee, medeslaven, als je bedenkt dat hetzelfde noodlot dat jou regeert ook hen beheerst.’ (Seneca; brieven aan Lucilius 47-1)

Het slaafje Epictetus zou later één van de belangrijkste en invloedrijkste stoïcijnse scholen uit de oudheid stichten. Er bestaat geen enkel bewijs voor, maar ik vind het een leuk idee, en denk dat het zelfs helemaal niet zo onwaarschijnlijk is, om te denken dat het Seneca was die Epictetus de weg naar het stoïcisme heeft gewezen.

Veel is er niet bekend over het leven van deze voormalige slaaf, die zich wist op te werken tot een bekende stoïcijnse leraar. Epictetus werd rond het jaar 50 in Hierapolis als zoon van een slavin geboren. Hierapolis ligt in Zuidwest Turkije in de buurt van het huidige Pamukkale. Als klein kind werd hij door een slavenhandelaar meegenomen naar Rome en verkocht aan Epaphroditus. Epaphroditus was zelf een vrijgemaakte slaaf die werkte als de persoonlijk secretaris van keizer Nero. Epaphroditus wilde zijn slaafje als secretaris en adviseur gebruiken en gaf hem een grondige Romeinse opleiding. Hij stuurde hem ter afsluiting van zijn studie, zoals we zagen, zelfs naar de school van de stoïcijnse leraar Musonius Rufus.

Epictetus was slecht ter been en liep met een stok of met krukken. Celsus vertelt dat Epaphroditus bij wijze van straf het been van de ongehoorzame Epictetus verdraaide. Epictetus zou geen krimp hebben gegeven en gezegd hebben dat het been zou breken als hij het nog verder zou verdraaien. Toen de woedende slavenhouder dat ook inderdaad deed en het been brak zei Epictetus niets meer dan:’ ik zei u toch dat het zou breken’. Ergens anders (de Suda) staat echter dat hij aan reuma leed en daardoor lam was geworden. Dat laatste zou er ook de oorzaak van kunnen zijn dat van Epictetus zelf geen boeken bekend zijn. Bijna alles wat we van zijn filosofie weten is afkomstig van de college-aantekeningen van zijn leerling Flavius Arrianus.

Na de afgedwongen zelfmoord van Nero had de voormalig keizerlijk secretaris zelf geen secretaris meer nodig en werd ook Epictetus vrijgelaten. Hij was inmiddels een fervent stoïcijn geworden en begon zijn eigen stoïcijnse universiteit in Rome. Eén van de opvolgers van Nero, keizer Domitianus, moest niets van stoïcijnse filosofen hebben. Die hadden de neiging nogal kritisch en opstandig te zijn. Eigenlijk trokken de meeste filosofen zich niet zoveel van het keizerlijk gezag aan. In het jaar 89 werden daarom alle filosofische universiteiten in Rome verboden en alle filosofen moesten de stad verlaten. Epictetus verhuisde naar het Griekse Nicopolis, het huidige Epirus in het Noordwesten van Griekenland, en stichtte daar opnieuw een school. De keuze voor Nicopolis zou vooral ingegeven zijn door de nabijheid van de Olympos, waar de Olympische Spelen werden gehouden. Een vier jaarlijks festijn waar Epictetus gek op schijnt te zijn geweest.

Het werd een enorm populaire school en veel Romeinse hoogwaardigheidsbekleders zonden hun zonen naar het verre Nicopolis om door Epictetus opgeleid te worden. De school van Epictetus zou destijds zelfs populairder dan de Academie van Plato en het Lyceum van Aristoteles in Athene zijn geweest. Ook keizer Hadrianus, de pleegvader van de stoïcijnse keizer Marcus Aurelius, zou lezingen van de inmiddels oude Epictetus hebben bijgewoond.

Een van zijn leerlingen was de hierboven al even genoemde Flavius Arrianus. Arrianus werd een hoge regeringsfunctionaris onder keizer Hadrianus en heeft ook nog naam gemaakt als historicus. De aantekeningen die Arrianus tijdens zijn colleges maakte zijn de enige teksten die ons van Epictetus zijn overgeleverd. Van zijn hand zijn de zogenoemde Digesten of Colleges, de echte college-aantekeningen, en het beroemde Handboekje (het Encheiridion), wat een uittreksel is van de belangrijkste leerstellingen uit de Colleges.

Epictetus zou in het jaar 135 overleden zijn en altijd ongetrouwd zijn gebleven. Hij schijnt zijn leerlingen er toe aangezet te hebben om vooral zoveel mogelijk een 'normaal' leven te leiden. Ze zouden zich nuttig moeten maken voor hun medemensen en gewoon moeten trouwen en kinderen krijgen. De cynisch filosoof Demonax, hoorde dit en vroeg Epictetus sarcastisch of hij niet met één van zijn dochters mocht trouwen. Kennelijk trok Epictetus zich dit aan. Op hoge leeftijd adopteerde hij het kind van een overleden leerling en nam een huishoudster in huis om het kind samen met haar op te voeden.

Voor Epictetus had echte filosofie weinig met theorie te maken, het was een manier van leven. Filosofie leerde je niet uit boeken, maar door het te leven. Het was een levenskunst. De juiste leer was weliswaar belangrijk, maar werd betekenisloos als je er niet naar leefde.

“Laat maar eens zien dat je echt iets van de filosofen geleerd hebt! Nee, ik wil niet dat je de commentaren op hun werk opdreunt! Maak dat je wegkomt als dat alles is wat je kunt! Zoek maar iemand anders om je kunstjes voor op te voeren! Als alleen theorieën je boeien, ga dan maar in een hoekje zitten broeden, maar noem jezelf geen stoïcijn.” (Epictetus, Colleges III-21).

 

Oefening: De stoïcijnse hersenspoeling

De stoïcijnen vonden het belangrijk om zich zelf regelmatig aan hun belangrijkste leerstellingen te herinneren. Door er geregeld mee bezig te zijn konden die levenswaarden doordringen tot het karakter van de leerlingen. Het zo even genoemde Handboekje van Epictitus, in het Grieks ook wel het Encheiridion genoemd, was dan ook meer dan een gewone samenvatting van zijn lessen. Het was de bedoeling dat leerling stoïcijnen de korte stukjes uit het boekje uit hun hoofd leerden om zo op moeilijke momenten direct een passend citaat bij de hand te hebben. Ik ga niet van u vragen om het Handboekje uit uw hoofd te leren, maar dat neemt niet weg dat het zeker de moeite waard is om zo snel mogelijk de belangrijkste stoïcijnse ideeën paraat te hebben. Ik zou u dan ook willen voorstellen een tijdje (een paar weken) dagelijks de Ik sterke suggesties van Stanton te willen beluisteren. De suggesties zijn niet specifiek stoïcijns, maar zijn desalniettemin geschikt om u de belangrijkste stoïcijnse leerstellingen eigen te maken. Beter nog zijn de hier te vinden suggesties. Deze zijn in het Engels maar wel specifiek op het stoïcisme gericht. Het is een positieve vorm van indoctrinatie, door de suggesties langere tijd dagelijks aan te horen worden ze steeds vertrouwder en gaan ze langzaam maar zeker deel uitmaken van uw persoonlijkheid.

Daarnaast geef ik aan het eind van elke les onder het kopje ‘aforismen’ een paar korte spreuken. Het zijn een soort stoïcijnse tegeltjeswijsheden en ze zijn dan ook wat kort door de bocht. Toch helpen dit soort zinnetjes u om u ook op de wat lastigere momenten te herinneren aan uw principes. U kunt deze zinnetjes dan zo nu en dan voor uzelf herhalen. Bijvoorbeeld als u voor een stoplicht moet wachten of als er reclame op de televisie is. Ik zou u toch ook willen aanraden om bij tijd en wijlen een stukje uit het Handboekje van Epictetus uit uw hoofd te leren of, als dat wat te veel gevraagd is, het boekje met u mee te dragen en er zo nu en dan wat in te lezen. De hoofdstukjes bestaan meestal uit maar een paar zinnetjes. Als u wilt kunt u ook de in oudere blogs verschenen door mij gemaakte vertaling met commentaar van het Handboekje gebruiken.

 

Epictetus was waarschijnlijk de meest spirituele stoïcijn. Zijn leven als leraar en stoïcijns filosoof lijkt in het teken te staan van een persoonlijke queeste, een zoektocht naar een soort stoïcijnse verlichting. Als een leraar probeerde hij mensen uit de massa te verheffen en ze er toe aan te zetten om hun eigen spirituele zoektocht te beginnen. Een zoektocht waarmee hij tot op de dag van vandaag mensen weet te inspireren.