15.5 Bekijk het van boven

 Ik weet het, waarde leerling, het worden wel wat veel oefeningen voor één les, maar de stoïcijnen kenden nog een oefening die hen moest helpen om een universeel perspectief te verwerven. Het is een variant op de vorige oefening en net als deze ‘blik in de eeuwigheid’ is ook ‘de panoramablik’ bedoeld om u te leren dingen te relativeren en vanuit een ander perspectief te bekijken. In plaats van de wereld te bekijken vanuit het perspectief van de tijd gaat u nu een blik werpen op de onmetelijke ruimte. Zo kan ook de ‘panoramablik’ u helpen om wat makkelijker afstand te nemen van de dagelijkse beslommeringen.

Oefening: De panoramablik

Ga op een rustige plek zitten of liggen waar u de komende twintig minuten niet gestoord kan worden. Ontspan u en stel u voor dat u uit uw lichaam opstijgt. Bekijk de kamer waar u zit alsof u aan het plafond zweeft. Besteed hierbij ook aandacht aan uzelf. Hoe ziet u eruit vanaf het plafond? Ga verder omhoog en zweef door het dak van uw huis. Hoe ziet uw huis er van boven uit? Ga nog verder omhoog en bekijk uw stad of dorp alsof u er in een luchtballon overheen vliegt. Ga nog hoger en bekijk uw land vanuit de ruimte. Is het dag of nacht? Ziet u de lichtjes van de steden? De rivieren, meren of zee? Ga nog verder de ruimte in en bekijk de Aarde alsof u naast de Maan zweeft. Besef dat uw lichaam daar ergens beneden op die kleine blauwe knikker zijn of haar leven leidt. Dat het daar beneden krioelt van de mensen die zich over van alles en nog wat druk maken. U maakt daar deel van uit en bent er op de één of andere manier mee verbonden. Keer na een poosje terug naar het hier en nu en de realiteit van uw lichaam op uw bed of in uw stoel. Wat heeft deze imaginaire reis voor u betekent? Is er iets veranderd in uw perspectief?

Als dit u allemaal wat te serieus wordt kunt u natuurlijk altijd nog naar De ‘Galaxy song’ van Monty Python kijken. Humor was tenslotte ook één van de eigenschappen en zelfs deugden van de stoïcijnse wijze. Dit leert u alles een beetje te relativeren zo belangrijk zijn al onze bezigheden nu ook weer niet.

Het helpt ook als u probeert uw horizon te verruimen. Hoewel kennis en wijsheid absoluut niet hetzelfde zijn, is wijsheid zonder kennis niet mogelijk. Probeer dus letterlijk wijzer te worden door nieuwe dingen te ontdekken. Leer, ontwikkel uzelf en probeer zoveel mogelijk over uw wereld te weten te komen. U hoeft natuurlijk niet overal een specialist in te worden, maar doe uw best om een zogenaamde ‘homo universalis’ te worden en verwerf een overzicht van de beschikbare kennis. Verdiep u in de huidige stand van de wetenschap, in filosofie en historie, kunst en cultuur. Dit helpt u om uw wereld en uw eigen plaats daarin te relativeren. Volgens Epictetus was het de plicht van iedere stoïcijn om continu naar wijsheid te streven en zoveel mogelijk over het universum te weten te komen. Niet als een specialist, maar als iemand die een overzicht heeft over al de wetenschappen waardoor hij de dwarsverbanden leert begrijpen. Het gaat daarbij niet alleen om wat we tegenwoordig onder exacte wetenschap verstaan, ook kunst, cultuur en zelfs de meer spirituele kennis werd hieronder begrepen. Seneca zei in dit verband:

“Wijsheid is iets groots en alomvattends, zij bestrijkt alles, haar belangstelling strekt zich uit over het goddelijke en het menselijke, over verleden en toekomst, over het vergankelijke en het eeuwige.” (Seneca, Brieven aan Lucilius 88-33)

Het bezitten van een grote algemene ontwikkeling verandert uw perspectief en maakt het u een stuk makkelijker om dingen in hun verband te zien. Het wordt tegelijkertijd ook een stuk moeilijker om u druk te maken over kleinigheden. Als u net iets gelezen hebt over de onmetelijke tijd en ruimte van het universum of over oorlogen van duizenden jaren geleden worden uw dagelijkse zorgen en probleempjes opeens een stukje kleiner.

Volgens Marcus Aurelius lijkt het er zelfs op dat Zeus (of de natuur, die twee zijn voor de stoïcijnen inwisselbaar) ons ons zelfbewustzijn en ons vermogen tot logisch nadenken heeft gegeven om onze wereld te onderzoeken. Volgens hem wil Zeus dat we zoveel mogelijk van hem begrijpen, waardoor de natuur door ons, als onderdeel van die natuur, bewust wordt van zichzelf. Zoals Zeus in één oogopslag zijn hele schepping in alle eeuwigheid kan overzien, kan de stoïcijnse wijze in één oogopslag alle oorzaken en consequenties van een gebeurtenis die hem overkomt begrijpen. De wijze is weliswaar niet alwetend, maar staat wel op gelijke voet met Zeus. Hij kan zijn eigen werkelijkheid vanuit een goddelijk alomvattend perspectief beschouwen. Een leerling stoïcijn zou moeten proberen een dergelijk perspectief te bereiken door studie, meditatie en contemplatie. Marcus Aurelius begreep natuurlijk wel dat het ook voor hem waarschijnlijk onmogelijk zou blijken te zijn om dat te bereiken. Hij, en met hem de andere stoïcijnen, denken dat alleen al de poging om een dergelijke wijsheid te verwerven het leven de moeite van het leven waard maakt.

Wetenschap of fysica was dan ook een belangrijk onderdeel van de filosofische studie. Zoals u zich misschien nog wel herinnert verbonden de stoïcijnen de topos van het juiste verlangen aan de fysica. Ze dachten dat de leerling door het bestuderen van de sterren, de natuur en de wetten van oorzaak en gevolg een serene geesteshouding zou ontwikkelen die het hem mogelijk zou maken de wereld vanuit een weidser perspectief te bekijken. Van een leerling, en dat zijn alle stoïcijnen zolang ze nog niet wijs zijn, wordt verwacht dat hij aan zijn algemene ontwikkeling werkt. Hij moet daarbij zeker niet vergeten ook de andere filosofen te bestuderen. Ook daar is wijsheid te vinden en iemand die de standpunten van zijn ‘tegenstanders’ niet kent zal die standpunten ook nooit kunnen weerleggen. Een stoïcijn moet leren zelfstandig na te denken. Een leerling die slaafs de ideeën van zijn leermeesters navolgt zal nooit een echte stoïcijn kunnen worden. De stoïcijnse leer was dan ook geen vaststaand leerstuk. Het was en is constant in ontwikkeling. Er werden en worden steeds weer nieuwe dingen ontdekt die op de één of andere manier in de allesomvattende leer van het stoïcisme moeten worden opgenomen. Op een stoïcijnse school werden de leerlingen dan ook uitgedaagd om hun leermeesters aan te vallen, om zelf met nieuwe theorieën te komen. Als ze goed genoeg waren en de kritiek van anderen konden doorstaan werden die theorieën opgenomen in het lespakket.

De leerling moest voor zichzelf gaan denken en niet langer klakkeloos achter de standpunten van anderen aanlopen. Zelfs niet de standpunten van zijn leraren. Hij zou zich niet meer alleen identificeren met zijn familie of land, maar hij zou een echte kosmopoliet moeten worden, een echte wereldburger, een inwoner van de kosmos. Hij of zij zou zich daardoor minder druk maken om de kleinzielige verlangens en afkeren van het alledaagse leven.