2.7 Tenslotte

Een stoïcijn probeert te leven aan de hand van levenswaarden en vindt de in de moderne tijd zo belangrijk gevonden levensdoelen een beetje onzinnig. Ook levensdoelen zijn immers onderworpen aan de hedonistische adaptatie. Na een bereikt doel slaat onverbiddelijk de ontevredenheid weer toe en steekt er onmiddellijk weer een nieuw doel de kop op. Een stoïcijn vraagt zich niet af of een bepaalde handeling naar een vooropgezet doel leidt. Nee hij vraagt zich af of die handeling in overeenstemming is met de waarden die hij aanhangt.

Het onderscheid tussen doelen en waarden is voor stoïcijnen dan ook erg belangrijk. Doelen zijn extern en gaan over iets wat al dan niet bereikt kan worden door de dingen die u doet. Waarden zijn intern en gaan over de manier waarop u iets doet. Het zijn karaktereigenschappen. In de oudheid werden vier hoofdwaarden onderscheiden: wijsheid, matigheid, rechtvaardigheid en moed. Aan die vier hoofdwaarden of deugden konden volgens hen alle andere deugden worden opgehangen. Als individu zult u uw eigen lijstje met de voor u belangrijkste waarden hebben. Dat levert persoonlijke accent verschillen op afhankelijk van uw aanleg en opvoeding. Volgens de stoïcijnen heeft alles wat u doet zijn doel al bereikt als die handeling in overeenstemming met uw waarden is. Het uiteindelijke resultaat van uw handelingen doet er niet meer toe. Als u u van de dwang van een doelgericht leven weet te bevrijden en kunt handelen in overeenstemming met uw waarden en idealen kan letterlijk alles wat u doet bevredigend worden.

Een leven in overeenstemming met uw levenswaarden alleen is nog niet genoeg voor een virtuoos leven. U moet uw waarden ook nog eens op een verstandige en rationele manier weten toe te passen. Om dat te kunnen doen moet u volgens de stoïcijnen niet alleen inzicht krijgen in de aard van de wereld en uw eigen rol daarin, maar ook in de aard van de menselijke natuur en de aard van uw eigen persoonlijkheid. Als u dat kunt leidt u wat de stoïcijnen een leven in harmonie met de natuur noemen.

Het gaat er hierbij dus om om te leven volgens de algemene menselijke natuur en volgens uw eigen specifieke individuele natuur. Volgens datgene wat wezenlijk is voor de mens in het algemeen en voor u als persoon in het bijzonder. U moet zo goed mogelijk (zo deugdelijk of virtuoos mogelijk) volgens die natuur proberen te leven. Een leerling stoïcijn moet dus aan de ene kant de natuur bestuderen om er achter te komen hoe de dingen in deze wereld werken en hoe de menselijke aard in elkaar steekt. En aan de andere kant moet hij bij zich zelf te rade gaan. Hij moet er achter zien te komen wat voor iemand hij eigenlijk is. Wat zijn de waarden waar naar hij wil leven. Waar liggen zijn sterke punten en waar liggen zijn zwakheden?

Het hier gemaakte onderscheid tussen de universele natuur, de algemeen menselijke natuur en uw persoonlijke natuur staat aan de basis van het verschil tussen een deel van de wereld waar we invloed op kunnen uitoefenen, de persoonlijke rationele natuur, en een deel van de wereld waar we niets aan kunnen veranderen, de universele en menselijke natuur. De stoïcijnen beschouwen alleen de dingen waar we invloed op hebben als belangrijk voor een virtuoos en gelukkig leven. Goed zijn dan de dingen die we zelf onder controle hebben en slecht zijn de dingen waar we geen invloed op hebben. Om een virtuoos leven in overeenstemming met de natuur te leiden moet u zich richten op de dingen, die u onder controle hebt. Dat zijn volgens de stoïcijnen uw verlangens, oordelen en intenties. De dingen die u doet met uw persoonlijke individuele natuur. Al het andere speelt een bijrol en is niet van wezenlijk belang voor een gelukkig en virtuoos leven.

Het woord ‘stoïcijns’ wordt vaak gebruikt om stille, rustige en introverte mensen te omschrijven die hun emoties maar weinig laten zien of zelfs onderdrukken. Hoewel dit de gebruikelijke betekenis van het woord is geworden, was het stoïcisme ooit een denkrichting die door veel Grieken en Romeinen uit de oudheid werd gevolgd. Het was echter niet wat wij tegenwoordig onder het begrip filosofie zouden verstaan. Het had betrekking op alle aspecten van het menselijk bestaan en was dan ook eerder een manier om in het leven te staan, een levenswijze. Deze levenswijze was bedoeld om mensen gelukkiger te maken door ze te leren hun negatieve emoties te beheersen. Een bijzonder succesvolle methode, die eeuwenlang de belangrijkste filosofie van de antieke wereld is geweest. De laatste jaren worden er in het psychologisch onderzoek steeds meer aanwijzingen gevonden dat de oude stoïcijnen het bij het rechte eind hadden. Hun levensfilosofie zou wel eens daadwerkelijk de beste weg naar een gelukkig en zinvol leven kunnen blijken te zijn.

Het doel van stoïcisme is niet het uitbannen van alle emoties, maar het zoveel mogelijk beperken van negatieve emoties, van wat zij de passies noemden. Deze filosofie wil u gelukkiger in het leven laten staan, door de uitwerking van emoties zoals verdriet, boosheid, angst en jaloezie terug te dringen. Het is niet persé een eenvoudige filosofie die zich in een paar zinnen laat samenvatten. De stoïcijnen hadden de pretentie een alles omvattend wereldbeeld te hebben. De theorie is dan ook behoorlijk complex, maar dat betekent niet dat u zonder die theorie geen verbetering in uw welbevinden kunt bereiken. Er bestaan een groot aantal eenvoudige praktijken en oefeningen die, zonder allerlei theoretische ballast, onmiddellijk resultaat kunnen opleveren. U hoeft dan ook niet te wachten tot u dit boek uitgelezen hebt. Nee, het beste moment om te beginnen stoïcijn te worden is nu onmiddellijk. De stoïcijnse professor Epictetus zei het zo tegen zijn leerlingen:

“Hoe lang wil je er nog mee wachten om je verstand te gebruiken en voor jezelf te kiezen? De boeken liggen voor je. Je hebt de leraren die je nodig hebt. Waar wacht je nog op? Je bent geen kind meer, maar volwassen. Als je nu lui bent en luchthartig en uitstel op uitstel blijft stapelen op zoek naar het juiste moment om voor jezelf te kiezen dan zal je leven ongemerkt voorbij gaan en zal je er bij je dood achter komen dat je niets bereikt hebt.
Er is geen uitstel mogelijk. Nu is het moment om je leven op te eisen en als een volwassene te kiezen voor de goede weg. […] Als het moeilijk wordt en je tegenslag ontmoet bedenk dan dat de wedstrijd nu plaatsvindt, de trainingen zijn voorbij de Olympische Spelen zijn al begonnen.” (Epictetus; Handboekje 51)

In dit stadium van de cursus zult u zo langzamerhand wel door hebben of het stoïcisme iets voor u kan betekenen. Dit is een geschikt moment om te bepalen of u verder wilt lezen of deze levensfilosofie wilt laten voor wat het is. Als u vermoedt dat de stoïcijnse levenskunst iets voor u kan betekenen dan wens ik u heel veel plezier met het vervolg van deze cursus en het maken van de oefeningen. Ik hoop dat dit boek u kan helpen uw leven een beetje virtuozer en prettiger te maken. In de volgende les gaan we eens kennismaken met de oude stoïcijnse filosofen. Wie waren het eigenlijk en waar haalden ze hun gekke ideeën vandaan?

Voor het zover is moet u met behulp van de oefeningen uit dit hoofdstuk voor uzelf het onderscheid tussen uw doelen en waarden duidelijk krijgen. Vaak zijn we ons er helemaal niet van bewust dat ons leven voornamelijk bestaat uit het najagen van allerlei doelstellingen. Veel van die onbewuste doelen vallen te herleiden tot cultureel en maatschappelijk ingebakken verplichtingen of zijn het gevolg van ons door werkgevers of familie opgelegde verwachtingspatronen. Doelstellingen en verwachtingen die misschien helemaal niet zo rationeel zijn en waar we misschien helemaal niet voor gekozen zouden hebben als we wel een bewuste keuze hadden gemaakt. Vraag uzelf bij elke activiteit waarvan u verwacht dat u er een poosje zoet mee zult zijn af of u hier zelf voor gekozen hebt. Vergeet niet om tegelijkertijd uw lijstje met persoonlijke deugden te maken. Het is een eerste aanzet dus u hoeft zich nog nergens echt op vast te leggen. Schrijf uw lijstje op en beschrijf kort waarom u de door u uitgekozen deugden zo belangrijk vindt. Kijk ook of u ze kunt classificeren binnen één van de vier kardinale deugden. Kijk ook eens naar de voornaamste doelen die uw leven op dit moment beheersen. Schrijf deze op en bewaar ze, zodat u er later nog eens naar kunt kijken en misschien iets aan kunt veranderen. Misschien komt er ook uit die doelen een beeld van bepaalde deugden die u belangrijk vindt naar boven.

Naast dit zelfonderzoek wil ik u vragen de komende tijd extra goed op uw taalgebruik te letten. Uit psychologisch onderzoek blijkt dat de woorden die we gebruiken niet neutraal zijn. Ze hebben een emotionele lading die ons gedrag en onze gevoelens kunnen beïnvloeden. We hebben de neiging om alles wat we najagen als ‘goed’ te bestempelen en alles wat we proberen te vermijden als ‘slecht’. Veel van de zaken die we najagen en trachten te vermijden zijn echter extern. Het zijn dingen waar we geen of slechts een heel beperkte invloed op hebben. U bent gedoemd om u ellendig te voelen als u er niet in slaagt om wat u najaagt te verwerven of als u onverhoopt terecht komt in wat u tegen elke prijs probeert te ontlopen. Ik wil daarom dat u gaat proberen emotioneel geladen woorden als goed, fantastisch, geweldig, verschrikkelijk, afschuwelijk en slecht los te weken van externe gebeurtenissen. Het is goed om u aan te wennen om voortaan alleen nog maar de dingen die verband houden met uw karakter als ‘goed’ en ‘slecht’ te bestempelen. Herformuleer wat u in het openbaar en in gedachten zegt en gebruik de termen ‘goed’ en ‘slecht’, en hun synoniemen, alleen nog maar voor zaken die betrekking hebben op uw deugdenlijstje. Dat klinkt misschien makkelijk, maar is het helemaal niet.

Overzicht van stoïcijnse technieken per les

Les 0	De stoïcijnse belofte
	·        Een paar fundamentele vragen ·        De stoa-meter
Les 1	Wat is stoïcisme?
1.6	·        Negatieve visualisatie ·        Projectieve visualisatie
1.7	·        Wat maakt u gelukkig en wat maakt u ongelukkig
Les 2	Virtuositeit
2.2	·        Wat zijn uw onbewuste doelen?
2.3	·        Een onderzoek naar uw waarden en deugden