SLECHTE GEWOONTES AFLEREN

Iedereen heeft wel een paar slechte gewoontes. Dat is voor een stoïcijn niet anders dan voor ‘normale’ mensen. Het verschil tussen een stoïcijn en een ‘normaal’ standaard mens is wel dat een stoïcijn serieus werk maakt van het aanpakken van die slechte gewoontes. Maar er zijn meer verschillen, niet stoïcijnen zien een slechte gewoonte vooral in termen van een fysieke handeling die je moet afleren, denk aan nagelbijten of frustratie eten. Een stoïcijn denkt bij een slechte gewoonte daarnaast ook aan het denken en voelen van verkeerde dingen. Het gaat dan niet alleen om het stoppen met een bepaalde handeling, maar vooral om het stoppen met de gedachtes en gevoelens die ten grondslag liggen aan die handeling. Een stoïcijn probeert een slechte gewoonte meteen bij de wortel aan te pakken terwijl ‘normale’ mensen vooral bezig zijn met symptoombestrijding.

Zoals wel vaker gaat het er ook hier in de eerste plaats om, om uw slechte gewoontes te herkennen. Pas als u weet wat uw slechte gewoontes zijn, en pas als u ook in de gaten hebt wanneer u weer eens in één van die gewoontes dreigt te vervallen, kunt u er echt iets tegen ondernemen. Het gaat er daarbij om dat u alert bent op de eerste tekenen dat uw slechte gewoonte van dienst weer de kop op steekt. De eerste mentale beweging, dat wat we eerder een pre-emotie noemden, is het ideale moment om in te grijpen. Op het moment dat u al een begin hebt gemaakt met het uitvoeren van uw slechte gewoonte wordt het een stuk moeilijker om één en ander nog binnen de perken te houden. Laten we frustratie eten als voorbeeld nemen. U ergert u aan het gedrag van uw partner en voelt de neiging opkomen om dit gevoel van ergernis te compenseren en van u af te eten door een verse zak chips aan te breken. Iets wat u eigenlijk niet wilt omdat u zich had voorgenomen om gezonder te gaan eten. Die eerste neiging om naar de chips te grijpen is het moment bij uitstek om in te grijpen. Op het moment dat u de zak al hebt opengetrokken en een handvol van de knapperige lekkernij naar binnen hebt gewerkt wordt het haast ondoenlijk om nog een rem op uw gedrag te zetten.

De stoïcijnse keizer Marcus Aurelius was zich er van bewust dat ook hij leed aan een aantal van die slechte gewoontes. In zijn dagboeken pikte hij er een viertal uit waarvan hij wist dat ze een beginnend stoïcijn behoorlijk in de weg konden zitten. Hij maakte voor elke gewoonte een kort aforisme, een soort formule die hij tegen bij zichzelf kon opzeggen om hem te helpen om op het goede spoor te blijven:

Er zijn vier slechte gewoontes waar je extra voor moet oppassen en waar je direct een passend antwoord op klaar moet hebben. Als je ze voelt opkomen zeg dan het volgende tegen jezelf:
- Het is helemaal niet nodig om hier aan te denken.
- Hier help je niemand mee.
- Wat je nu wilt zeggen komt niet uit jezelf. Wat je niet echt meent is onzin en kan beter ongezegd blijven.
- En het vierde punt waar je op moet letten: Je geeft jezelf gewonnen en geeft toe aan een begeerte. Laat varen waar je niet echt behoefte aan hebt. (Marcus Aurelius; Dagboeken; Boek 11, hoofdstuk 19)

U zult zich wel afvragen wat Marcus hier allemaal mee bedoelt. Laten we de vier punten eens nalopen. We beginnen met het eerste aforisme: ‘Je hoeft hier niet persé aan te denken’. Hij bedoelt hiermee dat je zelf kunt kiezen waar je aan denkt. Dat lijkt misschien niet helemaal waar. U kunt uw gedachten niet stilzetten. U bent nu eenmaal in het bezit van een apenbrein dat zich niet stil kan houden. Het springt alle kanten op en bombardeert u de hele dag door met allerlei gewenste, maar ook ongewenste ideeën en gedachten. Hoe vaak komt het niet voor dat u aan het piekeren bent over iets stoms wat u jarengeleden tegen uw buurman hebt gezegd? Of dat u aan het fantaseren bent over die prachtige villa aan de Côte d’Azur die u zo graag voor de zomervakantie zou boeken? Niet dat er iets mis is met herinneringen aan door u gemaakte fouten, of aan het dromen over een vakantie in de zon, maar waarom zou u zichzelf te pas en te onpas blijven kwellen over iets uit het verleden of dromen over iets wat nog in de toekomst ligt? Zulke gedachten zijn onvermijdelijk en zullen altijd bij u blijven opkomen. Ze zijn dan ook niet echt verkeerd, maar sommige van die gedachten kunnen uw humeur toch aardig verstieren. Het is daarom een goed idee om even bij ze stil te staan voordat u weer in een gedachtentrein stapt die u naar een bestemming brengt waar u op dit moment misschien helemaal niet wilt zijn.

Met de tweede formule, ‘Hier help je niemand mee’, waarschuwt Marcus zichzelf er voor dat hij op het punt staat iets te zeggen of te doen waarmee hij het toch al zo wankele sociale evenwicht uit balans dreigt te brengen. Mensen zijn sociale wezens en daardoor voor hun bestaan afhankelijk van anderen. Dit betekent dat ze die anderen ook met de nodige vriendelijke voorzichtigheid moeten benaderen. Ze moeten proberen te voorkomen om ze onnodig te kwetsen of tegen de haren te strijken. Mensen, vooral niet stoïcijns onderlegde mensen, willen nog wel eens lange tenen hebben. Eén verkeerde opmerking of zelfs een verkeerd gebaar is voldoende om ze te doen ontploffen. Daar hebben ze vooral zichzelf mee, maar ook u wordt er niet beter van. Bij alles wat u op het punt staat te gaan doen of zeggen, moet u daarom bij uzelf nagaan of het wel bijdraagt aan een harmonieus sociaal leven. Neem bijvoorbeeld het meest geliefde sociale tijdverdrijf aller tijden: roddelen. Kwaadspreken over de buurman is misschien wel leuk, maar voor de sociale cohesie is het niet bepaald bevorderlijk. Probeer uw antisociale neigingen dan ook zoveel mogelijk in toom te houden. Het is trouwens best wel opmerkelijk dat iemand die met één gebaar iemand ter dood kon laten brengen vond dat hij toch voorzichtig met de gevoelens van anderen moest omgaan.

Met het derde aforisme: ‘Komt dit uit jezelf?’ wijst Marcus erop dat we veel dingen doen en zeggen om anderen te vleien, om mee te praten met de groep of gewoon om de verveling te verjagen. Dit hoeft met het oog op de vorige formule niet persé fout te zijn, het is soms nodig om anderen naar de mond te praten om de sociale cohesie niet te verstoren, maar bedenk dan wel of het echt noodzakelijk is. Doet u uzelf en anderen niet te kort door dingen te zeggen of te doen die u niet echt meent? Waar u eigenlijk niet achter staat? Misschien is het beter om u in zo’n situatie op de vlakte te houden, of om gewoon helemaal niets te zeggen. U hoeft echt niet altijd aan de verwachtingen van anderen te voldoen om het sociale evenwicht te bewaren. Niets zeggen of iets nietszeggends zeggen kan een goede strategie zijn. Stoïcijnen zijn toch al niet van die praatgrage types. Ze praten liever alleen over zaken die ze echt de moeite waard vinden en zeggen dan alleen dingen die ze ook echt menen.

Als laatste punt wijst Marcus zichzelf erop dat hij niet zomaar klakkeloos moet toegeven aan allerlei lichamelijke neigingen en behoeften. U kunt bij uzelf zeggen: ‘Wil ik dit echt zelf of laat ik me verleiden’. U hebt de leiding niet uw verlangens en behoeften. Neem die zak chips van daarnet. U heeft niet echt honger, u hebt alleen maar een innerlijk neiging om uw frustraties weg eten. Eten geeft u even een prettig gevoel en daar gaat het uw lichaam om. U hebt echter met uzelf afgesproken dat u gezond wil leven en voor uw frustraties bestaan betere oplossingen dan chips eten. Als u een verlangen voelt opkomen, las dan ook eerst een korte pauze in en bedenk of u hier op dit moment aan wilt toegeven. Misschien dat u tot de conclusie komt dat die zak chips nu echt op zijn plaats is, maar wees u er dan tenminste van bewust dat u het zelf bent die kiest om te eten en dat u niet onnadenkend toegeeft aan één of andere korte bevlieging. Stoïcijnen verwachten dus niet dat u zich afkeert van allerlei genoegens als lekker eten en seks. Stoïcijnen zijn geen asceten, maar ze bepalen zelf wel of en wanneer ze zich aan hun verlangens overgeven.

Marcus heeft deze vier aforismen voor zichzelf gemaakt. Het waren gewoontes waar hij problemen mee had. Het zijn echter gemoedsaandoeningen waar iedereen wel in meer of mindere mate last van heeft. Het helpt echt om een paar van die aforismen bij de hand te hebben als u uzelf er op betrapt dat u weer eens in een slechte gewoonte dreigt te vervallen. U hebt vast nog wel een paar andere slechte gewoontes waar u wat aan wilt doen. Maak voor uzelf een lijstje met aforismen, zodat u in voorkomend geval meteen een reactie paraat hebt om die gewoontes in de kiem te smoren.