Tijd om dieper in te gaan op de prangende vraag uit de vorige paragraaf. Er zijn inderdaad mensen die denken dat een leven als stoïcijn betekent dat je sober en spaarzaam in een klein koud kamertje deugdzaam moet zitten wezen. Uit de vorige paragrafen zou u zelfs de indruk overgehouden kunnen hebben dat dit niet al te ver bezijden de waarheid ligt. Stoïcisme wordt vaak ten onrechte gezien als een strenge en sobere filosofie waarbij je de geneugten van het leven wel kunt vergeten. Het heersende beeld van een stoïcijn heeft iets van een monnik of kluizenaar die ergens ver weg van de roerselen van de maatschappij zijn filosofie zit te bedrijven. Maar een stoïcijn is zeker geen calvinist die hardwerkend een leven leidt van versobering en zelfonthouding om zo een vreugdeloos, schraal en armoedig bestaan op te bouwen dat enkel is gericht op het dienen van het hogere. Een stoïcijn hoeft echt niet van de geneugten van het leven af te zien.
De oude stoïcijnse filosofen hadden echter wel door dat het streven naar een makkelijker leven juist een hoop leed veroorzaakt. Hoeveel jongeren gaan zodra ze van school afkomen niet vol enthousiasme aan het werk bij een groot bedrijf of gaan aan de slag als zzp-er, met het vaste voornemen om met hard werken een hoop geld te gaan verdienen. Als ze dat dan eenmaal gedaan hebben, kunnen ze op hun veertigste met al hun opgespaarde geld echt gaan doen waar ze zin in hebben. Maar op het moment dat ze die leeftijd hebben bereikt, hebben ze hoge hypotheken, minstens twee dure auto’s om naar het werk te kunnen reizen, veeleisende schoolgaande kinderen, dure buitenlandse vakanties en een levensstijl en vriendenkring die dicteren dat het leven niet de moeite waard is zonder exclusieve etentjes en dure wijnen. Tja, wat moet u dan? Als u daar eenmaal beland bent, blijft er niets anders over dan stug door te ploeteren. Verdubbel uw inspanningen, u bent goed op weg naar uw eerste burn-out of hartaanval.
Het is een ijzeren wet dat luxe zich al snel ontwikkelt tot een noodzaak die dan weer nieuwe verplichtingen met zich meebrengt. De hedonistische adaptatie zorgt ervoor dat u, als u eenmaal gewend bent geraakt aan een bepaalde luxe die luxe levensstijl voor lief gaat nemen. Voor u het weet kunt u er niet meer zonder. Denk bijvoorbeeld eens aan al die nieuwe tijdbesparende apparaten. Apparaten die uw leven eigenlijk een stuk relaxter zouden moeten maken. Wasmachines, vaatwassers, telefoons, mobieltjes, computers, e-mail. Vroeger kostte het nogal wat tijd om een brief te schrijven en die naar de brievenbus te brengen. Het duurde dagen of zelfs weken voordat u een antwoord op uw schrijven ontving. Tegenwoordig verzendt u binnen een paar seconden een e-mail naar de andere kant van de wereld en verwacht u binnen een paar minuten een antwoord. U heeft u zelf inderdaad heel wat tijd bespaard, maar is uw leven relaxter geworden?
Ik vrees van niet. Vroeger werden er alleen brieven geschreven als mensen echt iets belangrijks te melden hadden. Er werd goed nagedacht over wat ze wilden zeggen en hoe dat het best kon worden verwoord. De meeste mensen ontvingen niet meer dan een stuk of wat brieven per maand en voelden zich zelden geroepen om onmiddellijk te antwoorden. Tegenwoordig ontvangt u tientallen mailtjes per dag en iedereen verwacht antwoord en nog snel ook. We dachten een relaxter leven te krijgen, maar in plaats daarvan hebben we de tredmolen van ons leven met een factor tien versneld en onze dagen een stuk drukker en gestrester gemaakt. Denk nu niet dat stoïcijnen reactionaire somberaars zijn die denken dat vroeger alles beter was, ze vertikken het gewoon om in de luxevalkuil te trappen. Al die nieuwe uitvindingen hebben uw leven er alles behalve makkelijker op gemaakt. Stoïcisme heeft niets met ascetisme te maken en een stoïcijn is geen monnik of calvinist, maar hij is erg voorzichtig met al die nieuwe ontwikkelingen die uw leven zogenaamd ‘beter’ zouden moeten maken. Al die snufjes hebben hun waarde, maar ga er voorzichtig mee om. De luxevalkuil is meedogenloos. U denkt ergens beter van te worden, maar voor u het weet bent u het slaafje geworden van uw volgende gadget.
Stoïcijnen zien dus helemaal niets in het in een hoekje wegkwijnen ter voorbereiding op een beter transcendent leven in één of ander hiernamaals. Voor een stoïcijn bestaat er maar één werkelijkheid en dat is de werkelijkheid waar je je nu midden in bevindt. Als mens moet u uw potentieel dan ook op de plek waar u zich nu bevindt en zonder enig uitstel zien te verwezenlijken. Het is uw lot om in deze wereld zoals die zich hier en nu aan u voordoet te leven. Ongeacht de omstandigheden. Er is geen ontkomen aan. Mentaal en spiritueel bent u met handen en voeten aan deze wereld gebonden. Het is zinloos om te proberen via gebeden, dagdromen of mystieke rituelen eraan te ontsnappen. U kunt niets anders dan alles wat deze wereld u brengt aan ellende, vreugde en sensualiteit te accepteren. Een stoïcijn zal de diversiteit van alles wat het leven hem toewerpt aanvaarden en zich van niets afkeren.
Stoïcijnse ethiek gaat niet over het verdelen van de wereld in goede en slechte dingen. Voor een stoïcijn bestaat er buiten het menselijk oordeelsvermogen niet zoiets als goed of slecht. De wereld is zoals die is, goed of slecht bestaat niet. Alle fysieke objecten, alle omstandigheden en alle gebeurtenissen zijn absoluut neutraal. Dat geldt ook voor de dingen die een asceet verwerpt, zoals comfort, seks, materiële bezittingen en luxe. Niets daarvan is intrinsiek slecht. Het zijn neutrale grondstoffen om door u te worden bewerkt, ze zijn goed noch slecht. Alleen de manier waarop u ermee omgaat bepaalt of iets goed of slecht is. Voor een stoïcijn gaat het er dus niet om wat er op uw pad komt, maar hoe u ermee omgaat.
Het stoïcisme accepteert de wereld zoals die is met alles erop en eraan. In tegenstelling tot de asceet en de monnik zijn er geen onderdelen van de wereld die worden verworpen. Alles wordt aanvaard, ook de onderdelen van het universum die niet gekend en begrepen kunnen worden. Het universum wordt gezien als een soort allesomvattend bewustzijn. Dit betekent niet dat dit universum in religieuze zin wordt aanbeden. De stoïcijnse ethiek en levenswijze heeft betrekking op alles wat de natuur ons te bieden heeft en niet op een afgebakend stukje werkelijkheid dat volgens één of andere traditie of doctrine als goed wordt aangemerkt. Het heeft net zo veel betekenis voor een kluizenaar als voor een keizer in zijn paleis.
Het al dan niet leiden van een teruggetrokken eenvoudig leven ver van de wereldse onrust is voor de stoïcijnse ethiek volstrekt onbelangrijk. Het kan en is niet verboden of zo, maar het is niet beter dan een leven midden in de maatschappij met alle daarbij horende onrust. Voor een stoïcijn is alleen het morele oordeel van belang. De externe materiële wereld en alles wat daarin gebeurt, ligt volledig buiten onze macht, het enige waar we wel invloed op hebben is onze interne reactie op die wereld. De manier waarop we tegen die buitenwereld aankijken is wat van belang is. Al het andere doet er niet toe en is onbelangrijk. Als kluizenaar in een hutje op de hei is het natuurlijk een stuk makkelijker om een virtuoos leven te leiden dan als politicus op het forum in Rome. Maar of er veel mensen zijn die een dergelijk leven ambiëren is de vraag. Voor de meeste mensen zou dit toch wel wat te saai worden. Wat meer uitdagingen en gelegenheden om virtuoos te leven zijn voor hen welkom.
Een stoïcijn zal proberen zich nuttig te maken voor zijn medemensen. Het valt helemaal niet uit te sluiten dat hij daarbij rijk zou kunnen worden. Maar hij zal vanzelfsprekend nooit rijk worden over de rug van anderen. De beroemde stoïcijn Seneca was zelfs één van de rijkste mensen uit de oudheid. Naar onze huidige maatstaven zou hij een multimiljardair zijn geweest. En Marcus Aurelius kon als keizer vrijelijk beschikken over de volledige Romeinse staatskas. Een stoïcijn hoeft geen gelofte van armoede af te leggen en een welvarende stoïcijn hoeft zijn geld dan ook niet weg te geven. Hij zal zijn materiële welvaart echter niet gebruiken om een leventje van luxe en uitspattingen te leiden. Hij zal zijn geld juist inzetten om zijn doelen beter te kunnen bereiken om daarmee ook anderen zo goed mogelijk te kunnen bijstaan. Het valt niet uit te sluiten dat u juist door uw stoïcijnse levensstijl een betere kans hebt op financiële rijkdom. Doordat u minder belang hecht aan zaken als allerlei dure spullen, etentjes en verre reizen zult u vanzelf meer geld overhouden.
Een welvarend stoïcijn zal echter niet zo veel waarde hechten aan zijn rijkdom en zich er steeds bewust van zijn dat hij die zomaar weer zou kunnen verliezen. Hij zal niet de slaaf worden van zijn bezittingen en steeds naar meer verlangen. Hij zal geen verkwistend en luxueus leven gaan leiden. Een prettig en comfortabel leven is echter zeker niet verboden. U mag genieten van een zekere welvaart als u zich er maar niet aan hecht en blijft beseffen dat het om iets vluchtigs en onbelangrijks gaat.
“Het is een teken van verwendheid om naar luxe te verlangen, maar het is dwaas om af te zien van normale en makkelijk te verkrijgen dingen. De filosofie vraagt eenvoud geen zelfkwelling. Eenvoud kan namelijk ook samengaan met een zekere elegantie en cultuur.” (Seneca; Brieven aan Lucilius V-5)
Een stoïcijn hoeft dus absoluut niet af te zien van wat als de goede dingen van het leven wordt aangemerkt. Het gaat er om hoe hij met die dingen omgaat en hoe hij die dingen beoordeelt en niet of hij die dingen wel of niet heeft. Hij zal er waarschijnlijk wel anders mee omgaan dan de gemiddelde mens, maar hij zal er zeker niet van af zien als hij die zaken op zijn pad aantreft. Bedenk echter wel dat iemand pas echt rijk genoemd kan worden als hij ook met weinig bezittingen gelukkig kan zijn.
“Over de minachting voor geld worden veel woorden vuil gemaakt waarin de mensen geleerd wordt dat echte rijkdom in hun innerlijk ligt en niet in hun bezittingen. Alleen hij die zich ondanks zijn bescheiden bezit toch rijk voelt is echt rijk te noemen.” (Seneca; Brieven aan Lucilius brief CVIII-11)
Geen opmerkingen:
Een reactie posten