8.4 Leren uw gedachten te beheersen

 Zoals gezegd is het niet makkelijk om uw gedachten te leren beheersen. U bent gewend aan een bepaald gedachtepatroon en de daarbij behorende gevoelens. Als u weer eens de verkeerde kassa gekozen hebt met een rij waar maar geen beweging in zit, dan is het onvermijdelijk dat u denkt dat dat stom is en al even onvermijdelijk dat u zich ergert. Ondanks alles wat u daarnet gelezen hebt bent u er vermoedelijk onbewust nog steeds van overtuigd dat het om een onvermijdelijke combinatie gaat. U bent zich er helemaal niet van bewust dat een bepaalde gebeurtenis ook tot een andere reeks gedachten en daardoor tot een ander gevoel kan leiden. Het kost dan ook heel wat inspanning om de denkgewoontes af te leren die u zich tot nu toe hebt aangewend. Geluk is gemakkelijk, maar leren om niet ongelukkig te zijn kan best moeilijk zijn.

Sinds uw jeugd bent u doordrongen van bepaalde overtuigingen. Uw opvoeding, de maatschappij waarin u leeft en uw persoonlijke aanleg en ervaringen leveren u een mooi pakket aan overtuigingen op. Dergelijke overtuigingen bepalen bewust en onbewust de dingen waar u waarde aan hecht en daardoor de dingen waar u emoties bij voelt. Er ontstaan een soort achtergrondemoties die zich in het weefsel van uw bestaan hebben genesteld en een grote rol spelen bij uw welbevinden en gedragingen. Dergelijke achtergrondemoties zijn niet noodzakelijkerwijs onbewust maar meestal is dat toch wel het geval want ze blijven doorgaans onopgemerkt omdat ze er altijd zijn.

Hierdoor lijkt het er op dat emoties soms zomaar uit het niets opduiken. Veel mensen hebben tijdens hun leven een beeld van zichzelf opgetrokken dat niet strookt met hun werkelijke onderliggende ik. Het gaat dan om meer dan de sociale façade waarmee we andere mensen tegemoet treden. Het is een zelfbeeld waarmee we ook onszelf weten te bedotten. De bewuste waardeoordelen vormen dan een soort masker, terwijl er nog steeds allerlei achtergrondemoties zijn die onbewust blijven bepalen hoe we ons echt voelen en gedragen. Schijnbaar uit het niets duiken er dan emoties op die niets te maken lijken te hebben met de bewuste oordelen die u maakt. Het lijkt alsof er zomaar een vreemde kracht uit de hemel neerdaalt om u alle hoeken van de kamer te laten zien. Toch zijn ook dergelijke onverwachte emoties het gevolg van uw eigen onderliggende en onbewuste waardeoordelen. U bent dan in de loop van uw leven gehecht geraakt aan bepaalde externe zaken die u niet volledig beheerst en u bent er, dus meestal onbewust, van overtuigd dat die dingen noodzakelijk zijn voor uw welzijn. Om dergelijke overtuigingen te veranderen is een leven lang geduldig zelfonderzoek nodig en zelfs dan lukt het nog niet altijd volledig. Misschien een niet echt bemoedigende gedachte, maar ik heb u nooit voorgehouden dat stoïcisme een makkelijke ‘quick fix’ voor al uw problemen zou zijn. Wat ik u wel heb beloofd is dat het werkt.

Het veranderen van uw standaard emotionele reacties is dus niet makkelijk. Culturele conditionering, opvoeding en persoonlijke ervaringen dwingen u ongemerkt een bepaalde richting op. De stoïcijnen hadden gelukkig prima technieken om dat aan te pakken. Laten we als voorbeeld eens naar de passie ‘woede’ kijken. Het zal u misschien verbazen maar in het oude Rome werd de emotie woede als heel positief ervaren. Van een echte Romein werd verwacht dat hij zijn eer uiterst belangrijk zou vinden en dan ook bij de minste of geringste krenking kwaad zou worden. Een rechtgeaard Romein stond er op dat hem het respect werd betoond waar hij recht op meende te hebben. Woede werd door de meeste Romeinen tot de plezierige en positieve emoties gerekend omdat het volgens hen prettig en goed is om je eer te verdedigen en wraak te willen nemen. De stoïcijnen dachten daar anders over, maar dat maakte het voor hen nog niet makkelijk om hun culturele conditionering zomaar te negeren. Zo was Seneca dan wel op grond van zijn filosofie van mening dat eerbewijzen onbelangrijk waren, maar toen hij tijdens een diner een minder belangrijke plaats aan tafel kreeg toegewezen dan iemand die lager in rang was, was hij toch beledigd. In zijn boek ‘De Ira’ (Over de woede) sprak hij zichzelf hierover verwijtend toe:

“Omdat je een minder belangrijke plaats aan tafel had gekregen werd je direct kwaad op je gastheer, op degene die je had geïntroduceerd en ook nog eens op degene die wel de ereplaats had gekregen. Dwaas! Wat maakt het uit op welke plaats je aanligt? Geloof je nu echt dat een plaats aan tafel je virtuozer kan maken?” (Seneca; Over de woede boek III-37).

De cultureel bepaalde waarde van eergevoel was zo sterk dat zelfs een stoïcijn als Seneca zich er niet helemaal aan kon onttrekken. Hij gebruikt dit voorbeeld om aan te tonen dat oude diepgewortelde overtuigingen niet zomaar verdwijnen door op een bepaald moment van mening te veranderen. Het vergt opmerkzaamheid en geduld om dergelijke ingeroeste denkpatronen met hun bijbehorende emoties om te buigen. Zijn boek ‘Over de woede’ waarin hij pleit voor het onder controle krijgen van je woede, moet destijds wel als behoorlijke choquerend zijn ervaren. Woede werd in de Romeinse maatschappij immers als een goede, eervolle en belangrijke emotie beschouwd en nu was er een stoïcijns filosoof die zomaar beweerde dat woede juist iets slechts was. Schandalig! Om een virtuoos leven als een stoïcijn te kunnen leiden zult u soms uw ingesleten cultureel bepaalde normen en waarden opzij moeten zetten en u een heel andere manier van denken aanleren. Dit kan weerstand oproepen. Het zal uw omgeving opvallen als u uw gedrag aanpast en u een heel ander manier van denken aanwent. Het is maar de vraag of die omgeving daar altijd even blij mee zal zijn.

Sommige emoties zijn makkelijk te veranderen. U reageert woedend als u door iemand omver geduwd wordt, maar die woede verdwijnt onmiddellijk zodra u merkt dat de dader opzij moest springen voor een aanstormende autobus. Soms verandert een emotie inderdaad direct bij een nieuwe analyse van de feiten, maar meestal is daar meer voor nodig. Veel van onze achtergrondemoties zijn diep in onze persoonlijkheid verankerd en laten zich niet met een simpele her-analyse van de feiten veranderen. Onze ingesleten denkpatronen en waardeoordelen verzetten zich heftig tegen veranderingen. Zoals het voorbeeld van Seneca aantoont beseften ook de stoïcijnen dat het moeilijk is om dergelijke diep ingesleten denkpatronen te veranderen. Bij emoties gaat het immers niet alleen om ingesleten patronen, maar ook nog eens om dingen waarvan we (onbewust) overtuigd zijn dat ze belangrijk zijn voor ons welzijn. Om uw emoties onder controle te krijgen moet u een nieuwe manier van denken aanleren, en ik waarschuw u nog maar eens, dat kost tijd en is niet makkelijk.

Een nieuwe manier van denken eist dat u zich eerst van uw oude denken bewust wordt. Realiseert u wat u denkt op het moment dat u het denkt. U bent gewend geraakt aan mentale patronen die de oorzaak van gevoelens buiten uzelf leggen. U hebt de denkgewoonten die u nu hebt doordat u ze uw hele leven steeds weer opnieuw bevestigd en versterkt hebt. U wordt automatisch ongelukkig, kwaad, gekwetst of gefrustreerd omdat u lang geleden geleerd hebt zo te denken. Sommige van die denkpatronen en overtuigingen zitten zo diep dat het moeilijk is om ze onder ogen te zien. Misschien is de confrontatie met bepaalde onbewuste overtuigingen wel zo pijnlijk dat u eerst een bepaalde weerstand moet overwinnen. U hebt uw gedrag als vanzelfsprekend geaccepteerd en nooit geprobeerd het te veranderen. U heeft duizenden uren gestoken in het versterken van dergelijke overtuigingen en gevoelens en u zult de balans in evenwicht moeten brengen met duizenden uren van nieuw denken, denken dat uitgaat van verantwoordelijkheid voor uw eigen gevoelens. U moet uw oude diepgewortelde overtuigingen laten varen en gaan beseffen dat uw emoties een keuze zijn. Keuzes die goed of slecht kunnen zijn. Om daar echt doordrongen van te raken is moeilijk, verdraaid moeilijk, maar het is beslist geen reden om het niet te doen.

Meditatie is een prima methode om u er alvast een beetje in te trainen om u bewust te worden van uw gevoelens en gedachten, om ze zo beter onder controle te krijgen. Ondanks de populariteit van dingen als mindfulness en yoga wordt meditatie toch nog vaak met zweverigheid geassocieerd. Dat is geheel onterecht. Meditatie heeft niets esoterisch of religieus, het is gewoon een heel aardse oefening waarmee u kunt leren uw brein een beetje te temmen. Hoe beter u dat kunt hoe minder vaak het voor komt dat allerlei vervelende denkgewoonten zomaar met u op de loop gaan.

De stoïcijnen kenden een aantal meditatietechnieken die verdacht veel op de veel bekendere meditaties uit India en China lijken. Het stoïcisme is ontstaan in de Hellenistische periode. Een periode waarin de Griekse cultuur zich door de veroveringen van Alexander de Grote uitstrekte tot het huidige Pakistan en India. Het is helemaal niet zo gek dat er een uitwisseling ontstond tussen de Hindoeïstische/Boeddhistische cultuur van het Oosten en de Griekse cultuur. Er bestaan dan ook veel overeenkomsten tussen hun filosofische denkbeelden en technieken. De Oosterse meditatietechnieken zijn blijven bestaan, de stoïcijnse technieken zijn met de komst van het christendom grotendeels verloren gegaan. Van de stoïcijnse meditatietechnieken zijn dan ook slechts een paar fragmenten bewaard gebleven. Terwijl de opkomst van het christendom een einde maakte aan de antieke filosofie, bleven in het Oosten de filosofisch/religieuze stromingen groeien. Bij gebrek aan authentieke stoïcijnse bronnen zal ik in deze cursus dan ook regelmatig een beroep doen op boeddhistische technieken waarvan ik denk dat ze goed passen binnen een moderne stoïcijnse praktijk.

Meditatie heeft dus niets met mystiek of religie te maken. Het is eigenlijk niets meer dan een krachtige methode waarmee u uw gedachten onder controle kunt leren te krijgen. Voordat ik leerde mediteren dacht ik dat ik de absoluut heerser was van mijn bestaan. Ik was de dictator van mijn lichaam en gedachten en bepaalde alles wat er gebeurde. Na mijn eerste meditatielesje had ik door dat daar geen barst van klopte. Ondanks al die universitaire studies die ik had gevolgd al die boeken die ik had gelezen wist ik zo goed als niets over mijn eigen geest en had ik er al helemaal geen controle over. Ik was niet de dictator van mijn geest ik was nog niet eens de portier. Het enige wat er tijdens die les van me gevraagd werd was dat ik bij de ingang van mijn lichaam, mijn neusgaten, moest gaan staan en moest gaan kijken naar de ademteugen die naar binnen en buiten gingen. Ik was een waardeloze portier en verliet al binnen een minuut mijn post. Het lukte me niet om langer dan een minuut mijn aandacht bij zoiets simpels als mijn ademhaling te houden. Het was een nogal ontnuchterende ervaring.

Ook u leeft waarschijnlijk in de overtuiging dat u de baas bent over uw eigen lichaam. Als u de oefening van de pneumameditatie gaat doen zult u er waarschijnlijk achter komen dat dat niet het geval is. Het is voor een stoïcijn echter essentieel om die controle wel te verkrijgen. Zonder een behoorlijke controle over uw denken en doen kunt u nooit een gelukkig en virtuoos leven leiden. Dat u daarvoor aan het boeddhisme ontleende oefeningen moet doen, doet daar niet aan af. Wat maakt het tenslotte uit waar een oefeningen van afkomstig is, als het maar werkt. Stoïcijnen doen daar niet moeilijk over en zijn zeker niet eenkennig. Bovendien heeft het boeddhisme veel overeenkomsten met zowel het oude als het moderne stoïcisme. Laten we daarom zo snel mogelijk een begin maken met de stoïcijnse oefening van de pneumameditatie.

Oefening: De pneuma-meditatie

Eén van die meditatietechnieken is de zogenaamde ademhalingsmeditatie. Om er een stoïcijns tintje aan te geven noem ik hem de ‘pneumameditatie’ naar het Griekse woord voor adem. Het is een eenvoudige techniek die u altijd en overal kunt toepassen. Uw adem heeft u tenslotte altijd bij de hand.

Ga ergens zitten. Dat hoeft niet persé traditioneel in lotushouding of kleermakerszit op de vloer te zijn, het mag ook gewoon in uw luie stoel. Probeer zo rechtop mogelijk te gaan zitten, als u achterover leunt of gaat liggen denkt uw brein dat u zich gaat ontspannen en valt u misschien zelfs in slaap. Meditatie is zeker niet bedoeld als ontspanning, het kan zelfs een aardige inspanning vergen. Wees u bewust van waar en hoe u zit. Voel het kussen en de rugleuning van uw stoel. Voel of uw spieren ontspannen of juist gespannen zijn. Misschien hebt u wel een pijntje in uw rug of nek. Wordt u vervolgens bewust van wat u om u heen ziet en hoort. Misschien hoort u een klok tikken of het geruis van het verkeer op straat. Richt vervolgens uw aandacht naar binnen en wordt u bewust van de emoties die u hebt. Voelt u zich rustig of juist een beetje opgejaagd, verdrietig of tevreden. Constateer dat het er is, maar laat het gewoon zijn wat het is. U hoeft er niets mee te doen,  dat u zich er bewust van bent is voldoende. Kijk daarna naar uw gedachten. Denkt u aan iets specifieks of is uw brein bij gebrek aan afleiding aan het apenkooien geslagen en denkt u aan van alles en nog wat? Doe er nog helemaal niets mee, laat alles gewoon zoals het is.

Doe uw ogen dicht en richt uw aandacht op de adem die uw neusgaten in en uit gaat. Doe verder helemaal niets. Probeer uw adem niet te beheersen. Laat uw adem gewoon zo natuurlijk mogelijk komen en gaan. Observeer gewoon hoe alles op dit moment werkelijk is, wat het ook moge zijn. Wees u ervan bewust dat uw adem binnenstroomt en wees u er van bewust dat uw adem naar buiten gaat. Het is onvermijdelijk dat uw gedachten gaan afdwalen naar herinneringen en fantasieën. Dat is niet erg constateer dat uw aandacht van uw ademhaling is afgedwaald en richt die aandacht vervolgens weer op uw ademhaling.

Begin iedere uitademing te tellen en ga daarmee door tot het getal tien. Als u bij de tien bent begint u weer opnieuw. Na dit vijf keer te hebben gedaan, gaat u de inademingen tellen. Opnieuw vijf keer tot tien. Hou dit in het begin zo’n tien minuten vol en breidt dit na verloop van tijd uit tot zo’n twintig minuten. U gaat dan eerst zes ronden van tien in- en uitademingen tellen en breidt dat uit tot u uiteindelijk ongeveer twintig minuten bezig bent.

Eenvoudig niet waar? U zult al gauw merken dat dit helemaal niet zo makkelijk is als het lijkt. Uw brein wil zich helemaal niet laten dwingen. Het zal onmiddellijk met allerlei gedachten komen. U moet straks nog naar de winkel om aardappelen en melk te kopen, en o ja, u zou Johan nog bellen. Verdorie bij welk getal zat ik ook alweer? Word niet boos als u merkt dat u met allerlei gedachtespinsels bezig bent, begin gewoon weer opnieuw met tellen en laat uw gedachten voor wat ze zijn. U zult merken dat uw brein ook dat niet pikt. Het houdt er niet van om in het gareel gedwongen te worden. U begint nu jeuk te krijgen aan uw grote teen of u krijgt het gevoel dat er een spin langs uw ruggengraat wandelt. Probeer ook deze trucjes van uw brein te negeren. Ga gewoon verder met tellen. 

Doe deze oefening iedere dag. Het kost weinig tijd en kan zelfs een rustpunt in uw verder ongetwijfeld nogal hectisch bestaan gaan vormen. Als u deze oefening dagelijks blijft doen zult u al na een paar weken merken dat u uw brein wat beter onder controle krijgt. En die controle daar is het ons met deze oefening om te doen. U moet uw denken leren beheersen, omdat het immers dat denken is dat bepaalt welke emoties u krijgt.

Als u uw sensaties objectief observeert zal het u al snel opvallen hoe tomeloos en ongedurig uw geest is. Zelfs als u zich concentreert op een zo eenvoudige en duidelijke sensatie als het in- en uitademen houdt uw geest dat meestal niet langer dan een paar seconden vol voordat hij afdwaalt naar allerlei gedachten, herinneringen en dromen. Dat is volkomen normaal. Het is voorlopig al genoeg dat u zich daar bewust van bent. Als de pneumameditatie u er eenmaal aan gewend heeft om uw ademhaling te observeren kunt u er een gewoonte van maken om ook aandacht te gaan besteden aan andere sensaties in uw lichaam. Dit wordt wel ‘de bladeren in de beek meditatie’ genoemd. U zit tijdens uw meditatie als het ware aan de rand van een beek en ziet van alles voorbij drijven.

U zult ondertussen wel opgemerkt hebben dat uw denken en emoties nauw verweven zijn met allerlei lichamelijke gevoelens. De oefening van de bodyscan heeft u daar al attent op gemaakt. Tussen u en de wereld staan altijd lichamelijke sensaties. U reageert niet op gebeurtenissen in de buitenwereld maar op sensaties in uw lichaam. Het is de informatie die uw zintuigen u gegeven in samenhang met de pre-emoties die uw reptielenbrein daaraan verbinden die u dingen uit de buitenwereld doen opmerken. Het is vervolgens aan u om te bepalen wat u met die sensaties gaat doen. Let daarom extra nauwlettend op de sensaties die u hebt. Bent u warm of juist een beetje koud? Voelt u ergens pijn of jeuk? En wat voor emoties hebt u op dit moment? Bent u ongeduldig en onrustig of juist heel ontspannen en kalm? Wat voor gedachten, herinneringen en fantasieën komen er voorbij drijven? Wees attent en houdt uzelf constant in de gaten.