Bij lezing van de vorige paragraaf en de titel van deze paragraaf zult u wel denken: wat een ouderwetse fatalistische instelling die past toch helemaal niet bij het leven van de hedendaagse dynamische mens. Misschien dat een slaaf in de oudheid en een middeleeuwse boer zonder noemenswaardige invloed op het verloop van hun leven troost konden vinden in dit concept, maar voor het moderne leven lijkt het totaal ongeschikt. Als u er wat dieper op ingaat zou dat nog wel eens kunnen meevallen. Het ‘amor fati’ valt misschien wat beter te verteren als u bedenkt dat u, waarschijnlijk zonder het te weten, nu al voor een groot deel fatalistisch bent. U bent ongetwijfeld fatalistisch over het verleden. Ieder weldenkend mens zal er mee instemmen dat wat hij ook doet en hoe hij ook zijn best doet geen enkele van zijn handelingen er in zal slagen het verleden te veranderen. We zijn volkomen fatalistisch over de dingen die gebeurd zijn. Gedane zaken nemen nu eenmaal geen keer.
Hetzelfde geldt echter ook voor het hier en nu. Alles wat er op dit exacte moment gebeurt wordt veroorzaakt door gebeurtenissen uit het verleden. Over wat ons op precies dat enige kleine moment in de eeuwigheid dat wij leven en waar we ons van bewust zijn overkomt hebben we geen invloed meer. Het is het gevolg van al die momenten die er aan vooraf zijn gegaan en waar we het al over eens waren dat we er geen invloed op kunnen uitoefenen. Misschien dat de dingen die u nu doet over een paar seconden, uren, dagen of jaren effect hebben, maar aan dit ene moment kan het niets meer veranderen.
Maar zelfs op uw toekomst heeft u maar heel weinig invloed. Er kunnen zoveel dingen gebeuren die uw prachtige plannen en uw noeste inspanningen dwarsbomen. Tegenslag is nu eenmaal onontkoombaar. Het kan ook wel eens meezitten, maar ook mazzeltjes liggen doorgaans buiten uw sfeer van invloed. Het enige wat u kunt doen is in het hier en nu uw best doen en uitvoeren wat redelijkerwijs zou kunnen bijdragen aan het bereiken van uw toekomstplannen. Behalve dit hele kleine beetje invloed heeft u verder geen enkele controle over de vraag of u uw doelen ook echt zult halen.
Zo heeft het dus geen enkele zin om u zorgen te maken over het verleden en al evenmin over het heden of de toekomst. U kunt natuurlijk wel lering trekken uit het verleden en u voorbereiden op de toekomst. Daar is niets mis mee. Stoïcijnen proberen echter vooral binnen de grenzen van hun mogelijkheden in het hier en nu ‘virtuoos’ te handelen. Oefen daarom de stoïcijnse acceptatie (apatheia) door u er aan te herinneren dat het verleden niet meer veranderd kan worden en dat de toekomst ongewis is en zich zomaar tegen uw plannen zou kunnen keren. Stoïcijnen willen alleen de dingen die echt binnen hun sfeer van invloed liggen. Wat betekent dat ze willen uitblinken in karakter en handelen en alles accepteren wat buiten hun controle ligt.
Zoals we eerder zagen denken stoïcijnen ook nog dat u helemaal niet echt gelukkig wordt door te verkrijgen waar u naar verlangt. De hedonistische adaptatie staat er immers garant voor dat er telkens weer nieuwe verlangens opduiken. U kunt alleen gelukkig worden door te leren tevreden te zijn met het leven dat u nu leidt. Dat scheelt u een hoop overbodige inspanningen en tegenslagen. Ik weet het waarde ‘prokopton’, dit gaat in tegen alles wat uw ouders, scholen, managementgoeroes, andere zelfhulpboeken en economen u proberen wijs te maken. Volgens hen moet u ambitieus zijn en uw uiterste best doen om vooruit te komen. Maar als u er voor blijft kiezen om steeds nieuwe wensen en verlangens na te jagen zult u zich het grootste deel van uw leven ontevreden en ongelukkig voelen. Zoals we eerder zagen leidt de hedonistische adaptatie er al gauw toe dat eenmaal bevredigde verlangens gaan vervelen en vervangen worden door weer nieuwe verlangens. De eerste tijd bent u in de wolken en kunt u niet van uw nieuwe speeltje afblijven, maar na een paar dagen of hooguit weken bent u eraan gewend en is het alweer gewoon geworden. De hoogste tijd voor een nieuw verlangen.
U hebt dus twee mogelijkheden: of u verzet zich vanuit de stompzinnige illusie dat u de wereld kunt controleren en dat al uw wensen in vervulling komen, of u laat u net als de hond van Zeno meevoeren met de realiteit van het lot, geniet van het uitzicht en pik onderweg zo hier en daar nog iets leuks mee. Want dit is de volgende stap, het gaat erom dat u niet alleen accepteert wat de wereld u brengt, maar dat u zelfs leert te genieten van wat er gebeurt. Hoe moeilijk het soms ook kan zijn, dit is de echte stoïcijnse ‘amor fati’. Seneca zei het zo: ‘wie het verlangen en de hoop laat varen wordt tevreden met wat het lot hem brengt en is nergens meer bang voor’. Ook Epictetus raadde zijn leerlingen aan om de dingen die het leven hen voorschotelde met enthousiasme te aanvaarden.
“Bedenk dat je een speler bent in het toneelstuk van een ander. Wil de schrijver dat je een korte rol speelt? Speel dan een korte rol. Wil hij dat je een lange rol speelt? Speel dan een lange rol. Moet je een bedelaar spelen, speel die rol dan met verve. Hetzelfde geldt voor een rol als gehandicapte, koning of gewoon burger.” (Epictetus, Handboekje 17)
Oefening: Het sereniteitsgebed
Eén van de belangrijkste manieren waarop de stoïcijnen hun sereniteit wisten te behouden was door hun tactiek van acceptatie. Epictetus vatte het zo samen:
“Probeer niet de dingen te laten gebeuren zoals jij dat wilt, maar wil de dingen zoals ze ook gebeuren en je leven zal vanzelf gaan.” (Epictetus, Handboekje hoofdstuk 8))
Dit betekent niet dat je jezelf passief overgeeft aan wat er gebeurt. De stoïcijnse acceptatie of ‘apatheia’ is niets anders dan het erkennen dat sommige dingen nu eenmaal buiten je controle liggen. Als er iets vervelends gebeurt dat buiten je controle ligt kun je dat maar beter gewoon accepteren. Dat betekent natuurlijk niet dat je niet je best doet om de situatie in je voordeel om te buigen. Want dat is immers iets wat je wel onder controle hebt. Je accepteert de feiten zoals ze zijn, maar je geeft niet op. Het beroemde sereniteitsgebed van de AA (anonieme alcoholisten) geeft een prima samenvatting van deze stoïcijnse doctrine:
Geef me de kracht om te aanvaarden wat ik niet kan veranderen.
Geef me de moed om te doen wat ik kan.
En geef me de wijsheid om het verschil te kennen.
Leer deze mantra uit uw hoofd en herhaal hem regelmatig totdat hij automatisch in uw hoofd komt op momenten dat u zich door de omstandigheden overdonderd voelt.
U zult misschien denken dat deze ‘apatheia’ stoïcijnen tot ongemotiveerde zoutzakken zonder enige ambitie maakt. Ze zijn tevreden met wat ze hebben, waarom zouden ze zich dan inspannen om iets van hun leven te maken? Stoïcijnen geven inderdaad niets om succes, rijkdom of roem en zullen dat soort dingen nooit bewust najagen. In de ogen van de moderne mens maakt dit hen tot ambitieloze zonderlingen. Maar hun schijnbare gebrek aan ambitie betekent niet dat ze stilzitten en niets bereiken. Seneca was een beroemd filosoof, toneelschrijver, wetenschapper en staatsman en misschien wel één van de rijkste mensen ooit (naar huidige maatstaven zou zijn vermogen veel van de moderne miljardairs doen verbleken), Marcus Aurelius was één van de succesvolste Romeinse keizers en Epictetus leidde een prima lopende eliteschool. Ondanks hun gebrek aan moderne ambitie kunnen stoïcijnen weldegelijk heel wat teweeg brengen.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten