HET ENIGE DAT ECHT BELANGRIJK IS

De stoïcijnen zeggen dat we om gelukkig te worden moeten leren ons alleen druk te maken over de dingen die echt belangrijk zijn. Ze zeggen dat de wereld van het menselijk geluk valt in te delen in een intern en een extern deel. De meeste mensen houden zich vooral bezig met het externe deel, met de buitenwereld. De wereld van auto’s, huizen, werk, vrienden en familie. Ze denken gelukkig te kunnen worden door zo veel mogelijk personen en spullen uit de externe wereld om zich heen te verzamelen. De gemiddelde mens zal u zeggen dat u om gelukkig te worden aan het werk moet, u moet studeren, een baan zoeken, carrière maken, om salarisverhoging vragen en een mooie partner veroveren. Uiteindelijk zult u dan dat voorbeeld gezinnetje, dat droomhuis, die prachtige auto en die 3D-tv hebben die u gelukkig zullen maken.

De stoïcijnen geloven daar niks van. Ze zagen te veel voorbeelden van rijke, succesvolle mensen die in wezen diep ongelukkig waren. Zij zeggen dat u moet leren alleen die dingen te willen die makkelijk te verkrijgen zijn. Dingen die volledig vrij zijn die niemand u kan afpakken. U moet uw geluk niet in de externe wereld zoeken, maar juist in u zelf. Daar bevindt zich een wereld waar u altijd bij kunt en waar u de volledige controle over hebt. Een stoïcijn zoekt virtuositeit en geluk daarom in zijn interne wereld. Een wereld die vrij en makkelijk toegankelijk is.

‘Van al het bestaande hebben wij over sommige dingen controle en over andere niet. Controle hebben wij over onze meningen, onze wil, onze begeerte en afkeer. Al deze dingen zijn eigen aan ons wezen.
Over ons lichaam hebben wij geen controle. Ook niet over bezit of over reputatie en carrière. Kortom, alles wat niet eigen is aan ons wezen. Bedenk, dat de dingen waar we controle over hebben van nature vrij zijn. Zij kunnen niet gehinderd of belemmerd worden. Maar de dingen waar we geen controle over hebben, zijn krachteloos, onderworpen, vol belemmeringen en vreemd aan ons wezen.’ (Epictetus, Handboek 1).

Zo begint het Handboekje (het Encheiridion in het Grieks) van Epictetus. Hij zegt hier eigenlijk dat feiten als feiten niet te veranderen zijn, dat is nu eenmaal hun realiteit. Het weer, de politiek, andere mensen, de economie, onze carrière, zelfs ons eigen lichaam vallen buiten onze directe controle. Wat we wel volledig kunnen beheersen zijn onze meningen over die feiten en onze wijze van observeren. Deze korte paragraaf vormt de kern van de stoïcijnse filosofie en gaat dan ook helemaal terug tot de grondlegger van deze levensleer, Zeno. Het wordt echter nergens zo duidelijk en kort weergegeven als in deze eerste zinnen van het ‘Handboekje’.

De werkelijkheid wordt door de stoïcijnen dus in twee categorieën ingedeeld: dat deel waar we wel volledige controle over hebben en dat deel waar we geen of slechts een heel beperkte controle over hebben. Een simpele tweedeling die, mits echt doorleeft, uw leven volledig op zijn kop kan zetten. Alleen de dingen die u werkelijk zelf kunt beheersen zijn belangrijk en nodig om een virtuoos leven te leiden. Al het andere is daarvoor overbodig, misschien wel leuk en misschien ook wel rationeel om na te streven, maar voor een gelukkig leven uiteindelijk niet noodzakelijk.

Epictetus zegt hier dus eigenlijk dat alleen uw bedoelingen, overtuigingen en verlangens volledig vrij zijn. Niets kan u hierin belemmeren. Zo is het onmogelijk om in te stemmen met iets waar u niet volledig van overtuigd bent. Ik geef hier nog een paar voorbeelden om helemaal zeker te zijn dat u dit centrale thema van het stoïcisme goed onder de knie hebt. Probeer maar eens akkoord te gaan met de gedachte dat één plus één drie is. Dat lukt u nooit. Of de overtuiging dat één plus één niet gelijk aan twee is. Ook dat gaat u nooit lukken. Een beul kan u misschien zo pijnigen dat u uitschreeuwt: ‘ja één plus één is drie!’ Maar in uw hoofd weet u nog steeds zeker dat dat niet klopt. Hetzelfde geldt voor uw intenties om iets te gaan doen. U bent, bijvoorbeeld, van plan om op te staan. Niets kan u van die intentie af houden. Ho, wacht eens even zult u nu zeggen. Ik kan verlamd zijn of een schurk kan me aan mijn stoel hebben vastgebonden. Dat klopt, maar daarmee worden alleen uw benen in bedwang gehouden. Niet uw wil om op te staan. Niets en niemand kan uw wil om in beweging te komen tegenhouden, dat het u uiteindelijk niet lukt is een ander verhaal. Het externe resultaat van uw intentie is immers weer één van de dingen waar u geen controle over hebt.

Epictetus noemt een scala aan dingen waar we geen controle over hebben. Onze lichamen, zegt hij, zijn niet in onze macht: of we een sterk lichaam hebben, of we gezond of knap zijn, en evenmin of we blijven leven of niet. Het lichaam is dus niet van ons. Hij gaat verder met een reeks van externe goederen waar we geen controle over hebben: het bezitten van een landgoed, hippe kleding, een huis, slaven (tegenwoordig noemen we die werknemers) en paarden (misschien kunnen we die nu vervangen door 'auto's). Epictetus heeft het ook over andermans lichamen: het maakt niet uit hoe graag we het willen, het ligt niet in onze macht dat onze kinderen in leven blijven, noch onze echtgenoten, broers en zussen, of vrienden.

Op het eerste gezicht, lijkt dit een wel erg somber beeld te geven. Alles om ons heen, zelfs ons eigen lichaam, ligt geheel buiten onze macht. U zou zich kunnen afvragen of het wel zo extreem is. Klopt dit wel helemaal? De gedachte dat mijn gezondheid geheel buiten mijn controle ligt lijkt tenslotte niet helemaal correct. Het is aan mij om gezond te eten, en het is aan mij om allerlei soorten gevaren te vermijden. Als ik me ziek voel kan ik naar de dokter gaan. Ik kan tenslotte een breed scala aan maatregelen nemen om goed voor mijn lichaam en spullen te zorgen.

Epictetus zou het hier mee eens zijn. Hij zou zeggen dat iedereen een verantwoordelijkheid heeft om goed te zorgen voor zijn eigen lichaam, en dat geldt al helemaal voor leerling stoïcijnen die streven naar wijsheid. Maar hij zou ook zeggen dat de 'controle' die we hebben over de zorg voor ons lichaam gedeeltelijk en beperkt is, hoeveel zorg we er ook aan besteden. Als we ons ziek voelen, is het verstandig om naar de dokter te gaan, maar of we ziek worden of niet (al nemen we alle mogelijke voorzorgsmaatregelen om uit de buurt van besmettelijke mensen en besmet voedsel te blijven) ligt niet in onze macht. En aangekomen bij de dokter (ook al doen we er alles aan om een goede arts te vinden) ligt het wederom niet in onze macht of we een juiste diagnose krijgen, laat staan een effectieve behandeling. En we hebben er zeker geen controle over of we knap geboren worden. En of we het nu leuk vinden of niet, we hebben absoluut geen controle over de vraag of we een van de weinige zijn die het ongeluk hebben om een plotselinge en fatale hersenbloeding te krijgen, en al evenmin of we zullen omkomen door een asteroïde uit de ruimte die op aarde neerstort.

Wat voor stappen we ook ondernemen om te bereiken wat we willen, of om te vermijden wat we niet willen, we hebben geen enkele garantie dat het met succes wordt bekroond. Zeker het is verstandig en rationeel om ons best te doen. Maar of we ook echt krijgen wat we willen bereiken, ligt buiten onze controle. Epictetus, en de stoïcijnen in het algemeen, leggen de nadruk niet op het krijgen van wat ze willen. Als we al onze hoop zetten op het krijgen wat we willen, zullen we waarschijnlijk vaak teleurgesteld worden. Maar als we in plaats daarvan onze hoop vestigen op de dingen die vrij en echt belangrijk zijn: onze verlangens, oordelen en intenties en als we onszelf opleiden tot experts in deze vaardigheid, dan zullen we nooit teleurgesteld worden. Als we dat eenmaal onder de knie hebben kunnen we een onder alle omstandigheden een virtuoos en gelukkig leven leiden.