HET SERENITEITSGEBED

‘God geve me de kalmte om te aanvaarden waaraan ik niets kan veranderen, de moed om de dingen te veranderen die ik kan veranderen, en de wijsheid om het verschil tussen beiden te kunnen zien.’

Het beroemde sereniteitsgebed van de Amerikaan Reinhold Niebuhr. Obama noemde hem zijn favoriete filosoof, maar ook onder conservatieve politici is deze filosoof en protestants theoloog immens populair. Dit al uit 1934 stammende gebed is vooral bekend van de Anonieme Alcoholisten (AA), die het gebruiken in hun afkick programma’s. Het gebed lijkt een christelijke achtergrond te hebben maar is behoorlijk ouder. In de elfde eeuw schreef de Joodse Schriftgeleerde Solomon ibn Gabirol: ‘Zij zeiden dat aan de oorsprong van al het inzicht het besef ligt van wat is en van wat niet kan zijn, en de troost te weten wat niet in ons vermogen ligt om te veranderen’. Nog langer geleden in de achtste eeuw schreef de boeddhist Shantideva: ‘Als er een remedie bestaat voor het moment waarop het noodlot toeslaat. Waarom zou je je dan nog druk maken? En als er toch niets aan te doen is waarom zou je dan zo somber zijn?’

Er bestaat echter nog een veel oudere stoïcijnse versie. Een versie waar geen god in voorkomt en het alleen om de mens zelf gaat. In de eerste zinnen van het ‘Handboekje’ van Epictetus staat dit:

‘Van al het bestaande hebben wij over sommige dingen controle en over andere niet. Controle hebben wij over onze meningen, onze wil, onze begeerte en afkeer. Al deze dingen kunnen wij zelf bewerkstelligen.

Over ons lichaam hebben wij geen controle. Ook niet over bezit of over reputatie en carrière. Kortom, alles wat niet ons eigen werk is. Bedenk, dat de dingen waar we controle over hebben van nature vrij zijn. Zij kunnen niet gehinderd of belemmerd worden. Maar de dingen waar we geen controle over hebben, zijn krachteloos, onderworpen, vol belemmeringen en vreemd aan ons wezen.’

Deze korte paragraaf vormt de kern van de stoïcijnse filosofie en gaat dan ook terug tot de grondlegger van deze levensleer Zeno. Hij wordt echter nergens zo duidelijk en kort weergegeven als in het eerste hoofdstuk van het ‘Handboekje’. Het stoïcisme is veel ouder dan de hedendaagse religies van het christendom, het jodendom en de islam, de stoïcijnse leer ligt dan ook aan de basis van een aantal van hun leerstellingen. Maar ook in het boeddhisme en taoïsme komen met het bovenstaande citaat vergelijkbare ideeën voor. Als verschillende tradities door de eeuwen heen allemaal tot dezelfde conclusie komen zou je haast gaan denken dat er toch iets van waarheid in de stoïcijnse filosofie zit.

Wat een onzin, zult u misschien denken. Het mag dan wel zo zijn dat dat controleverhaaltje in heel wat oude tradities voorkomt, maar dat maakt het nog niet waar. Wat is er gebeurd met dat beroemde rationalisme van jullie? Waar halen die stoïcijnen het idee vandaan dat ik mijn leven niet in eigen hand kan nemen? Dat ik geen invloed heb op het weer, daar kan ik nog inkomen, maar over mijn eigen lichaam en mijn carrière heb ik wel degelijk controle. Iedereen weet toch dat je met hard werken je doelen kunt bereiken. Als ik maar lang en hard genoeg train kan ik de marathon van Rotterdam winnen of op z’n minst een goede classificatie maken. Als ik hard studeer slaag ik voor mijn examen en als ik me volledig inzet voor mijn bedrijf kan ik carrière maken. Op dit soort dingen kan ik toch zeker invloed uitoefenen.

Epictetus was niet gek en wist dit natuurlijk ook wel. Hij ontkende niet dat je dingen kon ondernemen om uw doelen te bereiken, maar dat is volgens hem iets anders. Als u denkt dat u uw lot in eigen hand hebt, dan hebt u misschien niet helemaal ongelijk, maar toch wel voor het grootste deel. Iemand anders kan harder getraind hebben of een betere aanleg hebben, u kunt een slechte dag hebben of over een bananenschil struikelen. Voor uw carrière geldt hetzelfde. U kunt nog zo goed uw best doen, als uw baas u niet mag, als de markt uw product niet meer zit zitten, of als er op een examen net die ene verkeerde vraag wordt gesteld kan alles mis lopen.

De stoïcijnen maken een onderscheid tussen de dingen waar u een directe en volledige controle over kunt uitoefenen en de dingen waar u niet meer dan een indirecte en gedeeltelijke controle over hebt. U kunt nog zo uw best doen, u bent er nooit echt zeker van dat u ook zult slagen in uw bedoelingen. Over het resultaat van alles wat u doet heeft u dan ook slechts een indirecte en gedeeltelijke controle. Wat u wel direct en volledig kunt beïnvloeden is uw intentie. U kunt uzelf voornemen uw uiterste best te doen om een wedstrijd te winnen, een examen te halen of een bepaalde baan te krijgen. De uitkomst blijft echter altijd onzeker, omdat die nu eenmaal mede afhankelijk is van externe omstandigheden waarover u geen invloed hebt. Waar u dus wel invloed op hebt is uw interne motivatie om u ergens voor in te zetten. En dat is nu precies waar het sereniteitsgebed over gaat.