Het Misverstand van Passie: Leven Zonder Emoties?

 Een leven zonder passie? Dat klinkt u waarschijnlijk niet al te aantrekkelijk in de oren. Inderdaad, het beeld van een "leven als een grijze muis" roept weinig enthousiasme op. En dan de gedachte: "Is dat wat die stoïcijnen me proberen aan te smeren?"

Het is een veelgehoorde kritiek op het stoïcisme: dat het een pleidooi zou zijn voor emotieloosheid. Maar laten we dit misverstand direct uit de weg ruimen. Geen enkele stoïcijn zou vrolijkheid, enthousiasme of zelfs zinnelijk genot fundamenteel afwijzen. Hun focus ligt elders, namelijk bij de "passies" in een heel specifieke betekenis.

Denk aan de Matthäuspassion, die het lijden van Jezus beschrijft. Hier is "passie" synoniem met lijden, een heftige en onaangename gemoedstoestand. Dit is de betekenis die de stoïcijnen voor ogen hebben, niet de hedendaagse interpretatie van passie als een intense toewijding of een overweldigende bevlogenheid. Een stoïcijn kan dus absoluut een passie voor zijn filosofie hebben, of een diepe liefde voor zijn naasten, of zelfs een gepassioneerde relatie met zijn partner hebben terwijl hij tegelijkertijd probeert zich te bevrijden van zijn passies in de zin van negatieve emoties.

En zelfs die negatieve emoties willen ze niet volledig uitroeien. Het gaat om het leren ze zoveel mogelijk te voorkomen en, als dat niet lukt, ze te accepteren en er niet door overweldigd te worden. De kern van het probleem zijn de ontspoorde verlangens en onnodige angsten. Maar wat verstaan de stoïcijnen nu precies onder die schadelijke "passies"? Het draait voornamelijk om ontspoorde verlangens en overdreven, onnodige angsten. Natuurlijk, het hoort bij het mens-zijn om af en toe angst, boosheid of verdriet te ervaren. Deze emoties hebben een functie en kunnen ons waardevolle informatie geven. Het probleem ontstaat pas wanneer we vaker en intenser last hebben van deze akelige gevoelens dan nodig is, wanneer ze onze gemoedsrust verstoren en ons handelen beïnvloeden op een manier die ons niet ten goede komt.

Volgens de invloedrijke stoïcijnse filosoof Chrysippus wortelen de meeste van deze negatieve emoties in denkfouten. We interpreteren een gebeurtenis op een bepaalde manier, en dit leidt tot angst, boosheid of opwinding. Onze innerlijke balans raakt verstoord, en we voelen een ontevreden onrust. We zijn niet langer tevreden met de gang van zaken en geloven dat er iets zou moeten veranderen. Deze ontevredenheid voedt allerlei vervelende emoties. We voelen ons slecht over wat er gebeurt en concluderen impliciet: "De wereld zou anders in elkaar moeten zitten."

Maar dat is natuurlijk niet zo. Door te leren dat te erkennen en relativeren, zet u een eerste stap op de weg naar beheersing van uw passies. De stoïcijnen geloofden dat we deze negatieve emoties kunnen verminderen door kritisch te kijken naar de oorsprong van de vervelende situatie. Als we de oorzaak van een gebeurtenis nauwkeurig onderzoeken, ontdekken we vaak dat we geen controle hadden over het feit dat iets op die onprettige manier is verlopen. We zien in dat wat er gebeurde eigenlijk onvermijdelijk was, of dat een gebeurtenis die aanvankelijk enorm belangrijk leek, bij nader inzien wellicht minder gewichtig is dan we dachten.

En, zo stelde Chrysippus, over een gebeurtenis waar je toch niets aan kon doen, of een gebeurtenis die eigenlijk onbeduidend is, is het onmogelijk om werkelijk boos of verdrietig te zijn. Zodra we inzien dat veel van onze vervelende gevoelens eigenlijk ongegrond zijn, krijgen we grip op een aanzienlijk deel van onze "passies" en zetten we een belangrijke stap in de richting van zelfbeheersing.

Dit klinkt misschien nog wat abstract, dus laten we een alledaags voorbeeld nemen. Stel, ik wacht op een vriendin met wie ik om acht uur heb afgesproken. Om kwart over acht begin ik ongeduldig te worden. Tegen half negen voel ik irritatie opkomen, en om negen uur ben ik zelfs boos en ongerust. Mijn gedachten slaan op hol. "Hoorde ik daarnet een sirene? Misschien heeft ze een ongeluk gehad en is ze gewond, of erger." Angst bekruipt me. Of ik fantaseer dat ze iemand anders is tegengekomen die haar kennelijk meer boeit dan onze afspraak. Ik begin me te ergeren en word kwaad: "Die zit vast weer te flirten met de eerste de beste."

Om half tien gaat mijn telefoon. Bezorgd of zwaar geïrriteerd neem ik op. Het is mijn vriendin, die vertelt dat ze een lekke band heeft gehad en nu zo snel mogelijk mijn kant op komt. Onmiddellijk verdwijnen mijn kwaadheid en ongerustheid als sneeuw voor de zon, ongeacht welke andere emoties er op dat moment spelen. Het enige wat ik nodig had om van mijn negatieve emoties af te komen, was blijkbaar meer informatie. Was het dan wel zo zinvol om die boosheid en angst toe te laten? Ik heb geleden onder vervelende gevoelens die achteraf volkomen overbodig bleken te zijn.

Dit scenario is representatief voor veel van onze negatieve emoties. Vaak zijn onze "passies" het gevolg van onvoldoende kennis over de werkelijke situatie. De stoïcijnen benadrukten dan ook het belang van vasthouden aan de feiten. Zolang we niet zeker weten wat er aan de hand is, is het verstandig om geen emotioneel oordeel te vellen en ons oordeel uit te stellen. Er is later altijd nog tijd genoeg om ons eventueel rot te voelen.

Sommige lezers zullen terecht opmerken dat de stoïcijnen het zich hier wel erg gemakkelijk lijken te maken. Ze lijken een cruciale stap in het emotionele proces over te slaan. Het is één ding om alle feiten te kennen, maar dat is nog niet hetzelfde als die feiten ook emotioneel te accepteren. Weten en voelen zijn voor de meeste mensen twee verschillende werelden. Terug naar ons voorbeeld: ik kan rationeel beredeneren dat de vertraging van mijn vriendin waarschijnlijk geen gevolg is van een ernstig ongeluk of opzettelijke minachting, maar dat verandert mijn opkomende boosheid en ongerustheid niet direct. Deze gevoelens lijken soms een eigen leven te leiden, ongeacht mijn bewuste, logische gedachten. Het feit dat ik weet dat er waarschijnlijk niets aan de hand is, betekent nog niet dat ik dit ook volledig accepteer en de negatieve gevoelens kwijt ben.

De stoïcijnse denkers waren zich echter terdege bewust van de soms irrationele werking van ons brein. Het stoïcisme besteedt wel degelijk aandacht aan de psychologische aspecten van menselijke emoties. Hun doel was om een manier te vinden om ons leven zo in te richten dat we zo min mogelijk last hebben van deze schadelijke "passies". Hoe kunnen we ons brein zodanig sturen dat die vervelende emoties minder kans krijgen?

Om dit te bereiken, ontwikkelden de stoïcijnen een breed scala aan technieken en oefeningen, gericht op het leiden van een zo goed en prettig mogelijk leven. Helaas is een groot deel van deze praktische wijsheid in de loop der tijd verloren gegaan. Er bestaat geen compleet handboek met stoïcijnse technieken voor een gelukkig leven. Toch valt er nog veel af te leiden uit de teksten die wel bewaard zijn gebleven, en door deze te combineren met moderne psychologische inzichten kunnen we nog veel van deze waardevolle kennis herontdekken. In toekomstige bijdragen zullen we dan ook een aantal van deze uit de oudheid "opgegraven" en zorgvuldig "afgestofte" technieken nader bekijken.

De stoïcijnse technieken helpen bij het bereiken van het uiteindelijke doel van de stoïcijnse filosofie en dat is dus niet het lijdzaam ondergaan van alle tegenslagen. Integendeel, het is het leiden van een zo goed en gelukkig mogelijk leven. Een leven dat leidt tot wat de Grieken "eudaimonia" noemden. Deze term wordt vaak vertaald als "geluk", maar omvat veel meer dan een passief, prettig gevoel. Het is een actieve staat, een manier van leven. Naast wat wij onder geluk verstaan, gaat "eudaimonia" ook over een goed leven, een prettig en zinvol bestaan dat voldoening schenkt aan zowel de persoon zelf als aan zijn omgeving.

Om deze "eudaimonia" te bereiken, moet een mens leren een ware levenskunstenaar te worden. Hij moet leren navigeren tussen de klippen van de "passies" om zo de rustigere wateren van prettige gevoelens te bevaren. Hij moet zichzelf de stuurmanskunst van het leven eigen maken. De stoïcijnse filosofie draait om deze levenskunst en belooft niets minder dan een zinvol en gelukkig leven. Een ambitieuze belofte, zeker, maar voordat we onderzoeken hoe de stoïcijnen dachten deze waar te maken, zullen we in een volgende blog eerst dieper ingaan op de ware betekenis van geluk, ofwel "eudaimonia".

Meer dan Onverstoorbaar: De Verrassend Vriendelijke Kracht van het Stoïcisme

U kent het woord wel: stoïcijns. Waarschijnlijk denkt u aan iemand die onbewogen blijft onder druk, een rots in de branding die geen enkele emotie toont. Maar wat als ik u vertel dat de filosofie achter dit woord veel meer behelst dan alleen maar het verdragen van tegenslag? Het stoïcisme, een van de meest invloedrijke filosofische scholen uit de oudheid, is verrassend vriendelijk, mild en zelfs liefdevol. Het is een echte levenskunst die, ondanks zijn antieke wortels, vandaag de dag nog steeds ongelooflijk relevant is.

Want laten we eerlijk zijn, als u het woordenboek openslaat bij ‘stoïcijns’, vind u waarschijnlijk omschrijvingen als ‘gelijkmoedig’, ‘onverstoorbaar’ en misschien zelfs ‘gevoelloos’. Hoewel deze woorden een klein deel van de waarheid bevatten, schetsen ze een incompleet en potentieel misleidend beeld. Het stoïcisme gaat niet primair over het stoïcijns ondergaan van ellende of het onderdrukken van je innerlijke wereld. Integendeel, het biedt een constructieve en compassievolle manier om met de ups en downs van het leven om te gaan.

Om de ware aard van het stoïcisme te begrijpen, moeten we terug in de tijd reizen, naar het Athene van ongeveer 300 voor Christus. Daar gaf een filosoof genaamd Zeno van Citium zijn lessen op een ongewone plek: de stoa, een overdekte marktplaats. Deze openbare setting was kenmerkend voor Zeno’s benadering. Terwijl andere filosofische scholen in die tijd, zoals Plato’s Academie en Aristoteles’ Lyceum, meer exclusieve privéaangelegenheden waren, stond Zeno’s onderwijs open voor iedereen die wilde luisteren. Stel u voor: tussen de kraampjes met koopwaar en het geroezemoes van de stad, deelde Zeno zijn inzichten over hoe te leven.

Deze openbare aard van het stoïcisme is veelzeggend. Het was niet bedoeld als een esoterisch systeem voor een kleine elite, maar als een praktische gids voor eenieder die op zoek was naar een beter leven. Zeno trok al snel een grote schare volgers, en zijn opvolgers Cleanthes en Chrysippus zetten zijn werk voort. Het stoïcisme wortelde diep in Athene, en er zijn aanwijzingen dat er tot ver in de eerste eeuw voor Christus lessen werden gegeven op diezelfde marktplaats.

Met de opkomst van het Romeinse Rijk verschoof het centrum van de westerse wereld, en daarmee ook de bakermat van het stoïcisme. Romeinen raakten gefascineerd door deze Griekse levenskunst. Prominente figuren zoals Cicero en Scipio verdiepten zich in de stoïcijnse leer en vertaalden Griekse teksten naar het Latijn, waardoor de filosofie een breder publiek bereikte.

Het stoïcisme werd in Rome razend populair en groeide uit tot de dominante filosofie onder de elite. Namen als Seneca, Musonius Rufus en Epictetus werden beroemd. Een absoluut hoogtepunt was de tweede eeuw na Christus, toen Marcus Aurelius, een stoïcijns filosoof, de keizerlijke troon besteeg. Zijn persoonlijke notities, bekend als de Meditaties, zijn tot op de dag van vandaag een bron van inspiratie voor wie het stoïcisme wil begrijpen en toepassen.

Wat het stoïcisme zo aantrekkelijk maakte voor een breed scala aan mensen, was de fundamentele gelijkwaardigheid die het propageerde. Het maakte niet uit waar je vandaan kwam of welke maatschappelijke positie je bekleedde. Seneca kwam uit Spanje, aan de westelijke grens van het rijk, terwijl Diogenes van Babylon uit het verre oosten kwam. Epictetus was een voormalige slaaf, terwijl zijn leerling keizer Marcus Aurelius de machtigste man ter wereld was. Toch vonden ze allen in het stoïcisme een waardevol kompas voor hun leven.

Het stoïcisme was meer dan een abstract filosofisch systeem. Natuurlijk had het, net als elke filosofie, ideeën over de aard van de werkelijkheid, ethiek en kennis. Maar de kern van het stoïcisme lag in de praktische toepassing ervan: het was een levenskunst. Naast de traditionele filosofische onderwerpen richtte het zich vooral op de vraag hoe je het beste kunt leven, hoe je een gelukkig en zinvol bestaan kunt leiden.

De stoïcijnen ontwikkelden concrete principes en oefeningen om innerlijke rust, veerkracht en wijsheid te cultiveren. Ze leerden het onderscheid te maken tussen wat we wel en niet kunnen controleren, het belang van deugdzaamheid, en de kracht van een rationele en evenwichtige geest. Deze principes waren niet alleen relevant voor de Romeinen van tweeduizend jaar geleden, maar bieden ook vandaag de dag waardevolle inzichten in hoe we met de uitdagingen van het moderne leven kunnen omgaan.

Het stoïcisme is dus veel meer dan alleen maar het ‘stoïcijns’ verdragen van tegenslag. Het is een rijke en genuanceerde filosofie die een praktische weg biedt naar een evenwichtig en zinvol leven. Het is een uitnodiging tot zelfreflectie, tot het cultiveren van innerlijke kracht en tot het omarmen van de realiteit met wijsheid en sereniteit. De openbare wortels op de marktplaats van Athene weerspiegelen de toegankelijkheid en universaliteit van deze levenskunst, die tot op de dag van vandaag niets van haar relevantie heeft verloren. Het is tijd om voorbij de oppervlakkige definitie te kijken en de verrassend vriendelijke kracht van het stoïcisme te ontdekken.

Prodicus van Ceos: Een voorloper van de stoïcijnen?

 In de bloeitijd van de Griekse filosofie, in de vijfde eeuw voor Christus, verscheen een generatie denkers die bekendstaan als de sofisten. Deze rondreizende leraren boden onderwijs in retoriek, filosofie en andere nuttige vaardigheden, en hoewel ze vaak kritisch werden bekeken, speelden ze een belangrijke rol in de intellectuele ontwikkeling van hun tijd. Een van deze invloedrijke figuren was Prodicus van Ceos. Hoewel er geen complete werken van hem bewaard zijn gebleven, weten we via fragmenten en getuigenissen van andere auteurs, met name Plato, dat hij een scherpzinnige denker was met een bijzondere interesse in ethiek en de precieze betekenis van woorden. Dit artikel onderzoekt het leven en de ideeën van Prodicus en overweegt de invloed die hij op het latere stoïcisme heeft gehad.

Prodicus (Πρόδικος, Prodikos) was dus een Grieks sofist uit de 5e eeuw v.Chr., geboren op het eiland Ceos. Hij was een tijdgenoot van Socrates en behoorde tot dezelfde intellectuele kringen als Protagoras en Gorgias. Prodicus werd geboren rond 465 v.Chr. en reisde als ambassadeur van dat eiland naar Athene, waar hij bekendheid verwierf als spreker en leraar. Plato toonde in zijn dialogen meer respect voor Prodicus dan voor veel andere sofisten, en Socrates wordt in verschillende dialogen als een vriend van Prodicus gepresenteerd. Er wordt zelfs beweerd dat Socrates zijn onderwijsmethode deels aan Prodicus ontleende.

De filosofische interesses van Prodicus waren divers, maar twee gebieden springen eruit: linguïstiek en ethiek. Hij legde grote nadruk op het correcte gebruik van taal en de nuances in betekenis tussen woorden die vaak als synoniemen werden beschouwd. Plato laat in verschillende dialogen zien hoe Prodicus nauwgezette onderscheidingen maakte tussen termen als moed, overmoed en roekeloosheid. Dit streven naar precisie in taal kan worden gezien als een poging om helderder te denken en misverstanden te voorkomen, wat een thema is dat later ook in het stoïcisme terugkomt.

Op ethisch vlak is Prodicus vooral bekend om zijn allegorie van "Herakles op de tweesprong". Dit verhaal, dat bewaard is gebleven via Xenophon, vertelt hoe de jonge held Herakles tijdens één van zijn reizen op een tweesprong aankwam. Voor ieder pad stond een mooie vrouw Virtuositeit (Arete) en Ondeugd (Kakia). Zij confronteerden hem met de keuze tussen de moeizame weg van virtuositeit en ware vervulling, en de gemakkelijke, weg van  gemak, genot en onmiddellijke bevrediging. Herakles koos voor de weg van de virtuositeit, wat Prodicus' overtuiging illustreert dat waarachtig geluk en goedheid voortkomen uit inspanning en morele keuzes. De stoïcijnen verwijzen dikwijls naar deze allegorie. Cicero gebruikt hem en ook verwijst Seneca in brief 90 van zijn ‘Brieven aan Lucilius’ naar deze ‘keuze van Herakles’. In die brief bespreekt hij het idee van de keuze tussen een leven van virtuositeit en een leven van genot, wat een centraal thema is in de stoïcijnse ethiek.

Verder wordt aan Prodicus een vroege vorm van naturalisme toegeschreven in zijn interpretatie van religie. Hij geloofde dat de goden geen echte ‘wezens’ maar personificaties waren van natuurlijke elementen en krachten die nuttig waren voor het menselijk leven, zoals de zon, de maan, rivieren en bronnen. Deze theorie werd soms als atheïstisch beschouwd. Prodicus geloofde niet echt in al die verschillende goden en religies en probeerde een verklaring te geven voor de oorsprong van religieuze overtuigingen.

Hoewel er geen directe citaten of uitgebreide discussies van Prodicus' werk in de geschriften van de vroege stoïcijnen te vinden zijn, zijn er verschillende thematische overeenkomsten die suggereren dat zijn ideeën, mogelijk via de invloed van Socrates en Plato, een rol kunnen hebben gespeeld in de ontwikkeling van het stoïcisme.

Ten eerste is daar de nadruk op virtuositeit of deugd. Prodicus' allegorie van Heracles benadrukt het belang van virtuositeit als de weg naar een goed leven, een centraal thema in de stoïcijnse filosofie. De stoïcijnen geloofden dat virtuositeit het enige ware goed is en dat externe zaken zoals rijkdom, gezondheid of reputatie indifferent zijn. Hoewel Prodicus' ethiek mogelijk minder rigide was dan die van de stoïcijnen, deelt hij de fundamentele overtuiging dat een leven geleid door virtuositeit het meest waardevolle is.

Ten tweede is er de aandacht voor taal en correct redeneren. Prodicus' nauwgezette analyse van synoniemen en zijn streven naar precisie in taal kunnen hebben bijgedragen aan de latere stoïcijnse focus op logica en dialectiek. Chrysippus (een belangrijke vroege stoïcijn) bouwde voort op die taalkundige analyses. De stoïcijnen ontwikkelden zo een eigen uitgebreid en verrassend modern systeem van logica als een instrument om helder te denken en de waarheid te onderscheiden. Hoewel de directe link misschien niet aantoonbaar is, kan Prodicus' vroege interesse in de nuances van taal een voedingsbodem hebben gecreëerd voor dit latere filosofische gebied.

Ten derde is er de mogelijke link via Socrates. Socrates, die zelf een leerling van Prodicus werd genoemd op het gebied van definities, had een enorme invloed op de ontwikkeling van de westerse filosofie, inclusief het stoïcisme. De stoïcijnen bewonderden Socrates om zijn morele integriteit, zijn rationaliteit en zijn vermogen om te leven in overeenstemming met zijn principes. Het is mogelijk dat bepaalde ethische inzichten van Prodicus via Socrates zijn doorgegeven en later door de stoïcijnen zijn opgenomen.

Ten slotte is er de notie van leven in overeenstemming met de natuur. Hoewel Prodicus' naturalistische interpretatie van religie verschilt van het stoïcijnse concept van leven in overeenstemming met de rationele orde van het universum, kan zijn vroege interesse in de natuurlijke wereld en de manier waarop mensen zich daartoe verhouden, een voorloper zijn geweest van dit latere stoïcijnse principe. Prodicus’ seculiere opvatting dat religie voortkomt uit menselijk nut (niet uit goddelijke openbaring) sluit aan bij het stoïcijnse pantheïsme, waarin natuur en ‘goddelijkheid’ samenvallen.

Hoewel de directe invloed van Prodicus van Ceos op het latere stoïcisme moeilijk definitief vast te stellen valt, is het waarschijnlijk dat zijn ideeën, met name op het gebied van ethiek en taal, een rol hebben gespeeld in de bredere intellectuele context waaruit het stoïcisme is voortgekomen. Zijn nadruk op virtuositeit, zijn aandacht voor de precisie van taal en de mogelijke doorwerking van zijn ideeën via Socrates suggereren dat Prodicus, hoewel misschien niet de meest bekende sofist, een belangrijke vroege stem was die mogelijk heeft bijgedragen aan de ontwikkeling van een van de meest invloedrijke filosofische stromingen van de oudheid. Zijn verhaal van Herakles op de tweesprong blijft een krachtige illustratie van de tijdloze waarde van deugd en de fundamentele keuze waar ieder mens voor staat. Een verhaal dat later door de stoïcijnen werd gebruikt.

Stoïcisme zet uw wereld op zijn kop

 Denk twee keer na voor u serieus overweegt om stoïcijn te worden. Stoïcisme is niet zonder risico, het is niet gemakkelijk, het vraagt niet meer en niet minder dan een totale karakterverandering. Het wil uw hele levenswijze op zijn kop zetten. De oefeningen en tactieken zijn vaak moeilijk en kunnen zowel intellectueel als emotioneel confronterend zijn. Neem bijvoorbeeld de techniek van de negatieve visualisatie. Een oefening waarbij u zich zo levendig mogelijk moet voorstellen wat er allemaal wel niet mis zou kunnen gaan. En alsof dat nog niet erg genoeg is, is er ook nog de ‘memento mori’ techniek waarbij u zich zo realistisch mogelijk uw eigen dood en die van uw geliefden moet inbeelden. Het vergt heel wat wilskracht en doorzettingsvermogen om uw weerspannige geest ertoe aan te zetten om deze oefeningen regelmatig te blijven uitvoeren. Laat u er niet door afschrikken dat de studie en vooral de praktijk van het stoïcisme moeilijk is. U zult er na een tijdje vanzelf achter komen dat juist een leven zonder deze levensfilosofie moeilijker en zwaarder is. Het stoïcisme zal u heel wat zorgen en problemen die uw leven behoorlijk kunnen vergallen uit handen nemen. Als u zelfs maar een fractie van alle energie die u nu besteedt aan het verwerven van rijkdom en luxe, aan het binnenslepen van die nieuwe order, aan het veroveren van een nieuwe liefde of aan het krijgen van uw ‘moment of fame’ in de studie van het stoïcisme zou steken, dan zou uw leven er al een stuk plezieriger uit gaan zien. De stoïcijnse leraar Musonius Rufus zei het zo:

“Wat een moeite doen sommige mensen niet om de vrouw van een ander te veroveren, terwijl anderen zich afmatten om rijk te worden en weer anderen zich enorm uitsloven voor een beetje roem. En allemaal verdragen ze die kwellingen nog uit vrije wil ook. Is het niet absurd dat ze het wel kunnen opbrengen om al die ellende te ondergaan, maar zich niet willen inspannen om een virtuoos mens te worden?” (Musonius Rufus; Colleges VII-1)

Het leven ziet er voor een stoïcijn een stuk rustiger en eenvoudiger uit dan voor de meeste mensen. Het geeft een richtlijn voor het nemen van al uw beslissingen. U heeft een levensfilosofie waarbij u zich tot doel gesteld hebt een virtuoos leven te leiden. Bij ieder dilemma waar het leven u voor stelt kunt u kijken in hoeverre de keuze voor een bepaalde richting u helpt uw levenswaarden te bereiken. Zonder dergelijke levenswaarden zwalkt u maar wat rond. U loopt het risico uw leven te verdoen met de pleziertjes en modes van het moment. Pleziertjes die u misschien even een moment van genot opleveren, maar die per saldo juist uitlopen op een ongelukkig en mislukt leven.

Veel potentiële leerlingen worden afgeschrikt door de rigoureuze ethische standpunten die tot hun extreme conclusie worden doorgevoerd. Stoïcisme kan inderdaad streng overkomen. Het is een logisch goed doorwrocht systeem dat pretendeert allesomvattend te zijn, maar dat niet altijd even makkelijk te begrijpen is. Toch is het stoïcisme een heel ‘aardse’ religie die geen al te gekke dingen van u zal verwachten. U hoeft echt niet uw huis te verkopen en baan op te zeggen om in een ton te gaan wonen. Zo was de stoïcijnse filosoof Seneca niet alleen een beroemd filosoof, maar ook nog eens de succesvolste zakenman en, na de keizer, de rijkste man van het Romeinse Rijk. De stoïcijnse filosoof Marcus Aurelius was zelf keizer en ja, de filosoof Epictetus was een slaaf. Deze laatste woonde in een klein hutje, maar de andere twee bewoonden toch echt luxueuze paleizen.

Als stoïcijns student zal er aan uw uiterlijke leven waarschijnlijk niet eens zo heel veel veranderen. De veranderingen in uw innerlijke leven zullen daarentegen behoorlijk extreem zijn. Uw manier van denken en uw karakter zal veranderen en dat zal natuurlijk ook zijn weerslag hebben op andere aspecten van uw leven. Uw vrienden en collega’s zullen u vreemd aankijken en merken dat u aan het veranderen bent. Het is dan ook niet verstandig om meteen met uw nieuwe levensfilosofie te koop te lopen. Mensen zullen u bespotten en uitlachen als u ze vertelt dat u stoïcijn bent geworden. Laat ze door uw daden zien dat u veranderd bent, maar vertel ze alleen over uw levensfilosofie als ze u er ook echt naar vragen.

De keuze voor het stoïcisme heeft wel iets weg van een bekering, maar dan één zonder god en eredienst. En bovendien een bekering die u volledig op eigen initiatief onderneemt en die geen gehoorzaamheid of aanvaarding van allerlei dogma’s van u vraagt. Integendeel van een stoïcijn wordt verwacht dat hij zelf kritisch nadenkt en het is een filosofie met open grenzen die zich ontwikkelt en constant in beweging is. Wilt u zich bekeren tot deze levensfilosofie? Durft u het aan om een stoïcijns filosoof te worden? De kreupele slaaf Epictetus zei het zo:

“Zo vriend, jij wil dus Olympisch kampioen worden. Ik ook, dat zou geweldig zijn! Maar kijk eerst eens wat dat zou betekenen. Je moet je aan een strenge training onderwerpen. Je kunt niet zomaar eten waar je zin in hebt. Gebak en zoetigheid zijn uit den boze. Je moet trainen op de voorgeschreven tijden. Wat voor weer het ook is. Je mag geen frisdrank of alcohol drinken. Je moet je volledig aan je trainer overleveren. Bij wedstrijden kan je je pols verdraaien, je enkel verzwikken en lelijk vallen en bij dat alles ook nog eens verliezen. Laat dit goed tot je doordringen voor je met sporten begint. ……

Als je sporter wilt worden kijk dan naar je armen, je dijen en je heupen. Niet iedereen is overal even goed in. Als je filosoof wilt worden, kijk dan eerst naar wat dat inhoudt, en kijk daarna naar jezelf. Kan je het aan? Ben je bereid de prijs te betalen?” (Epictetus, Handboekje, hoofdstuk 29).

Bent u bereid de prijs te betalen? Makkelijk is het niet, maar het levert u een gelukkig leven op waarvan u aan het eind van uw leven weet dat u er uit hebt gehaald wat er in zat. Stoïcisme is leven in uitvoering. Het is geen doel achter de horizon, maar iets dat u in het hier en nu direct moet toepassen.

Greco-boeddhisme: Waar Griekse filosofie de wijsheid van het Oosten ontmoette (met een verrassende link naar het stoïcisme)

 Stel u een wereld voor waarin de verfijnde beeldhouwkunst van het oude Griekenland samensmelt met de serene spiritualiteit van het boeddhisme. Dit is geen fantasie, maar de fascinerende realiteit van het Greco-boeddhisme, een culturele kruisbestuiving die eeuwen geleden plaatsvond in de regio Gandhara, het huidige Pakistan en Afghanistan.

Na de veroveringen van Alexander de Grote in de 4e eeuw v.Chr., vestigden zich Griekse kolonisten in Centraal-Azië. Deze Hellenistische invloed bleef bestaan, zelfs nadat de Griekse heerschappij afnam en lokale koninkrijken opkwamen, waaronder een aantal Indo-Griekse koninkrijken die het boeddhisme omarmden. Er bleven intensieve contacten bestaan tussen het Griekse moederland en deze Boeddhistische koninkrijken. Deze unieke ontmoeting leidde tot een opmerkelijke culturele syncretie die we kennen als het Greco-boeddhisme.

De meest zichtbare uiting hiervan is de kunst. Boeddha werd afgebeeld met Griekse gelaatstrekken, een Grieks kapsel en in gewaden die doen denken aan Griekse toga's. De Boeddha beeldjes die als vervanging van de tuinkabouter onze tuinen ‘sieren’ zijn dan ook heel wat minder exotisch dan u misschien denkt. Tempels en stoepa's vertoonden Griekse architectonische elementen. Het is een visueel bewijs van een harmonieuze vermenging van twee grote beschavingen.

Hoewel de artistieke uitingen van het Greco-boeddhisme het meest tastbaar zijn, is er ook sprake van wederzijdse filosofische beïnvloeding. Met name de parallellen tussen de Hellenistische filosofische school van het stoïcisme en het boeddhisme zijn opvallend en verdienen wat extra aandacht. De stichter van de stoïcijnse school is afkomstig uit het Cypriotische Citium. Deze centraal in het oostelijk deel van de Middellandse Zee gelegen stad was een stapelplaats in de handel tussen de verschillende Hellenistische koninkrijken. Goederen en invloeden uit het huidige India en ook Egypte kwamen daar samen. Voor hij filosoof werd, was Zeno een handelaar in dienst van zijn vader. Als koopman reisde hij veel en kwam hij in contact met mensen uit verschillende culturen. Het valt niet uit te sluiten, en is zelfs waarschijnlijk, dat hij zo ook met het Greco-boeddhisme in aanraking is gekomen.

Op het eerste gezicht lijken een Griekse filosofie die floreerde in de mediterrane wereld en een spirituele traditie die in India ontstond, weinig met elkaar gemeen te hebben. Toch zijn er verrassende overeenkomsten in hun kernideeën over hoe een goed en vervullend leven te leiden.

Laten we enkele van deze parallellen eens nader bekijken:

• De zoektocht naar Innerlijke Vrede: Zowel het stoïcisme als het boeddhisme streven naar een staat van innerlijke rust en onverstoorbaarheid. Stoïcijnen noemen dit ataraxia, een gemoedstoestand vrij van angst en passie. Boeddhisten streven naar nirvana, een staat van bevrijding van lijden en begeerte. Beide tradities zien externe factoren als vergankelijk en onbetrouwbaar voor het ware geluk, dat volgens hen van binnenuit moet komen.
  
  

• De kracht van zelfbeheersing: Een centraal thema in beide filosofieën is het belang van zelfbeheersing en discipline. Stoïcijnen geloofden dat we onze emoties en reacties op externe gebeurtenissen moeten beheersen door middel van rede. Boeddhisten benadrukken het belang van het beheersen van de geest door meditatie en mindfulness om negatieve emoties en gehechtheden te overwinnen.
  
  

• Virtuositeit en het juiste pad: Voor stoïcijnen is virtuositeit (wijsheid, rechtvaardigheid, moed en matigheid) het hoogste goed en de enige weg naar geluk. In het boeddhisme speelt het achtvoudige pad een centrale rol, dit pad leidt tot bevrijding en bestaat, onder andere, uit ethisch gedrag, mentale discipline en wijsheid. Beide systemen benadrukken het belang van een integer leven.
  
  

• Acceptatie en loslaten: Stoïcijnen leerden om te accepteren wat we niet kunnen veranderen en onze energie te richten op wat we wel kunnen beïnvloeden. Boeddhisten benadrukken het concept van niet-gehechtheid aan wereldse zaken, omdat deze vergankelijk zijn en leiden tot lijden. Beide filosofieën moedigen aan om los te laten wat ons ongelukkig maakt.
  
  

• Leven in het nu: Hoewel de formulering verschilt, erkennen zowel het stoïcisme als het boeddhisme het belang van het leven in het huidige moment. Stoïcijnen moedigen aan om je niet te laten afleiden door het verleden of de toekomst, maar je te concentreren op de taak die voor je ligt. Boeddhistische mindfulness-praktijken zijn direct gericht op het volledig ervaren van het huidige moment zonder oordeel.
  
  

Het is cruciaal om te onthouden dat, ondanks deze opvallende parallellen, er ook fundamentele verschillen bestaan tussen het stoïcisme en het boeddhisme. Denk bijvoorbeeld aan hun metafysische opvattingen en het concept van het 'zelf'. Het boeddhisme kent het concept van 'anatta' (niet-zelf) en richt zich op het laten verdwijnen van het zelf, terwijl het stoïcisme juist veel belang hecht aan het zelf dat ze het ‘hegemonikon’ noemen. De ontmoeting tussen de Griekse en boeddhistische wereld in het Greco-boeddhisme leverde een unieke culturele erfenis op. De parallellen tussen het stoïcisme en het boeddhisme, al dan niet het gevolg van culturele uitwisseling, toeval of het resultaat van een bredere menselijke zoektocht naar betekenis, zijn niettemin fascinerend. Ze laten zien dat, ondanks geografische en culturele verschillen, de mensheid al millennia worstelt met dezelfde fundamentele vragen over hoe een goed, vredig en vervullend leven te leiden. Het Greco-boeddhisme herinnert ons eraan dat de uitwisseling van ideeën en culturen kan leiden tot verrassende en verrijkende inzichten die de tand des tijds doorstaan.

Hoe wordt u een modern stoïcijn in de 21e eeuw?

 De moderne wereld kan overweldigend zijn. We worden constant gebombardeerd met informatie, geconfronteerd met uitdagingen en verleid door allerlei afleidingen. In deze chaos kan de eeuwenoude filosofie van het stoïcisme een baken van rust en wijsheid bieden. Maar hoe word je een moderne stoïcijn? Laten we eens kijken naar het verleden en het heden.

Wellicht  hebt u na het lezen van een aantal van deze blogs zin gekregen om te proberen deze filosofie in uw eigen leven te integreren. Maar hoe begint u daaraan in de 21e eeuw? In de antieke wereld was de weg naar het stoïcisme relatief eenvoudig. Na een basisopleiding in de grammatica (een soort lagere school), konden aspirant-stoïcijnen zich inschrijven bij een filosofieschool. Deze scholen, de universiteiten van die tijd, boden zowel formele lessen als een meeslepende leerervaring. Leerlingen woonden en leefden vaak samen met hun leraren in een soort van internaat, waardoor ze niet alleen de theorie bestudeerden, maar ook de stoïsche levenshouding in de praktijk observeerden en overnamen. Het dagelijks leven diende als een levend leerboek, waarbij de consistentie tussen de leer en het gedrag van de leraar van cruciaal belang was.

In de moderne tijd is het pad naar het stoïcisme minder vanzelfsprekend. Hoewel er een overvloed aan zelfhulpboeken, cursussen en goeroes beschikbaar is, ontbreekt vaak de directe begeleiding van een ervaren stoïcijnse leraar. U zult het er mee moeten doen, maar gelukkig zijn er wel enorm veel boeken, websites en online communities beschikbaar die u kunnen helpen. Laten we eens kijken hoe u een begin kan maken met het worden van een echte modern stoïcijn.

In de kern leerde het stoïcisme dat we niet altijd controle hebben over wat er met ons gebeurt, maar wel over hoe we erop reageren. De stoïcijnen streefden naar innerlijke rust en een gelukkig en goed besteed leven, door hun emoties te beheersen, naar virtuositeit te streven en zich te concentreren op wat binnen hun macht lag.

Belangrijke principes van het stoïcisme waren:

• Wijsheid: Het vermogen om helder te denken en de juiste beslissingen te nemen.

• Moed: Het vermogen om te handelen in overeenstemming met uw waarden, zelfs als het moeilijk is.

• Rechtvaardigheid: Het behandelen van anderen met eerlijkheid en respect.

• Zelfbeheersing: Het beheersen van uw verlangens en emoties.

In de oudheid was filosofie meer dan een theoretische bezigheid; het was een levenskunst. Het doel was om een goed, betekenisvol en gelukkig leven te leiden. Voor de stoïcijnen betekende dit het ontwikkelen van deugdzaamheid of virtuositeit zoals zij het noemden, niet alleen als individueel geluksgevoel, maar ook als actieve bijdrage aan de gemeenschap. Filosofie werd bedreven in het openbare leven, op straat en in de tuin, niet alleen in de studeerkamer.

Recentelijk is er echter een heropleving van de praktische filosofie, met hernieuwde aandacht voor thema's als geluk en levenskunst. In deze context beleeft het stoïcisme een ware renaissance. Hoewel de wereld er nu heel anders uitziet dan in de oudheid, zijn de principes van het stoïcisme nog steeds relevant en waardevol. In een tijd van constante prikkels en sociale media-vergelijkingen, kan het stoïcisme ons helpen om:

• Stress te verminderen: Door ons te concentreren op wat we kunnen controleren en de rest los te laten.

• Mentale veerkracht op te bouwen: Door te leren omgaan met tegenslagen en moeilijkheden.

• Meer voldoening te ervaren: Door ons te richten op onze waarden en een betekenisvol leven te leiden.

• Betere relaties te hebben: Door empathisch en rechtvaardig te zijn naar anderen.

Stoïcisme is geen snelle oplossing, maar een levenslange praktijk. Net als bij het leren bespelen van een muziekinstrument, vereist het voortdurende oefening en toewijding. Het pad naar een modern stoïcisme is daarom een reis en geen bestemming. Hier zijn enkele stappen die u kunt nemen om te beginnen:

1. Leer de basisprincipes: Begin met het begrijpen van de kernideeën van het stoïcisme. Er zijn veel toegankelijke bronnen beschikbaar.

2. Lees klassieke teksten: Duik in de geschriften van de oude stoïcijnen.

• Meditaties van Marcus Aurelius: Een persoonlijk dagboek vol wijsheid en reflecties.

• Brieven aan Lucilius van Seneca: Praktische adviezen over hoe je een goed leven kunt leiden.

• Encheiridion van Epictetus: Een handboek met korte, krachtige lessen.

3. Verken moderne interpretaties: Er zijn veel moderne auteurs die de principes van het stoïcisme op een toegankelijke manier uitleggen. Hier zijn een paar boeken om mee te beginnen, maar er zijn er nog veel meer die de moeite van het lezen waard zijn.

• "Hoe word je een stoïcijn?" van Massimo Pigliucci en “Leer denken als een Romeinse keizer” of “Stoicism and the art of happiness” van Donald Roberson: Praktische gidsen voor het toepassen van stoïcisme in het moderne leven.

• "A Guide to the Good Life: The Ancient Art of Stoic Joy" van William B. Irvine: Een heldere introductie tot de filosofie.

• "Stoicism: A Very Short Introduction" van Brad Inwood: Een beknopt overzicht van het stoïcisme.

4. Overweeg cursussen en online communities: Er zijn steeds meer online cursussen en communities die zich richten op het stoïcisme. Deze kunnen je helpen om dieper in de materie te duiken en in contact te komen met gelijkgestemden. Zoek naar cursussen op platforms zoals Coursera, Udemy of kijk naar specifieke stoïcijnse organisaties.

5. Begin met praktische oefeningen: Het stoïcisme is een filosofie die je moet doen. Hier zijn enkele oefeningen om mee te beginnen:

• Negatieve visualisatie: Neem even de tijd om na te denken over de dingen die u waardeert en stel u voor dat u ze kwijt raakt. Dit kan u helpen om dankbaarder te zijn voor wat u hebt.

• De dichotomie van controle: Vraag uzelf bij elke situatie af: "Kan ik dit beïnvloeden?". Zo ja, focus daarop. Zo niet, accepteer het en laat het los.

• Zelfreflectie: Neem elke dag de tijd om na te denken over uw acties en reacties. Wat ging goed? Wat had u anders kunnen doen?

• Oefen met ongemak: Ga af en toe bewust situaties aan die een beetje oncomfortabel zijn (bijvoorbeeld een koude douche nemen). Dit kan u helpen om uw veerkracht te vergroten.

• Houd een dagboek bij: Schrijf uw gedachten en reflecties op. Dit kan u helpen om patronen te herkennen en uw voortgang te volgen.

Het pad naar een modern stoïcisme is een persoonlijke reis. Er is geen perfecte manier om het te doen. Begin klein, wees geduldig met uzelf en blijf leren. Door de principes van het stoïcisme in uw dagelijks leven te integreren, kunt u meer innerlijke rust, veerkracht en voldoening ervaren in deze hectische moderne tijd. Begin vandaag nog met het cultiveren van uw innerlijke stoïcijn!

Waarom stoïcijnse filosofie?

 Toegegeven, de stoïcijnse filosofie heeft niet direct een sexy imago. Het woord ‘stoïcijns’ roept misschien beelden op van onbewogen gezichten, het verdragen van leed zonder een kik te geven. Is stoïcisme dan niet gewoon een filosofie voor ‘diehards’, nuttig in crisistijd, maar weinig relevant voor het dagelijks leven in een welvarend land als het onze? Als je in een woordenboek opzoekt wat ‘stoïcijns’ betekent, lees je al snel dat het gaat over ‘leed en pijn, onverstoord en zonder klagen dragen’. Dat klinkt inderdaad nogal… somber. Waar blijft de ruimte voor plezier, voor levenslust? Waarom zou u in vredesnaam een cursus stoïcisme volgen, als het neerkomt op het leren verdragen van ellende?

Het is belangrijk om die misverstanden direct uit de weg te ruimen. Stoïcisme is zeker een filosofie die u kan helpen in extreme situaties, maar de kern ervan gaat juist over het ‘gewone’ leven. Het is inderdaad een filosofie die u wil voorbereiden op alle aspecten van het leven, inclusief tegenslag en verdriet. Maar in de eerste plaats is stoïcisme een praktische gids voor een doodnormaal leven, met al zijn alledaagse uitdagingen. Het is een filosofie voor iedereen, ongeacht achtergrond, opleiding of levensomstandigheden. Of u nu rijk of arm bent, gezond of ziek, succesvol of zoekende, stoïcisme biedt u handvatten om de mogelijkheden die uw leven biedt maximaal te benutten. Het wil u helpen om uw potentieel volledig te ontplooien en een zinvol leven te leiden. Stoïcijnen geloven dat u altijd en onder alle omstandigheden in staat bent om een moreel hoogstaand én gelukkig leven te leiden. Zie het stoïcisme als een alomvattende ‘levensleer’, een kompas voor uw menselijke reis. U zou het kunnen vergelijken met een seculiere levensbeschouwing, een ‘religie zonder kerk’, open en niet-dogmatisch, met respect voor wetenschap en voortschrijdend inzicht.

Net als in het boeddhisme, erkennen stoïcijnen dat lijden een onvermijdelijk onderdeel is van het menselijk bestaan. Dat kan gaan om groot lijden (oorlog, rampen, ziekte) maar ook om het ‘kleine’ lijden van stress op het werk of de ergernis over een gebroken koffiekopje. Maar hier komt een cruciale stoïcijnse gedachte: dit lijden is niet het onvermijdelijke gevolg van externe omstandigheden, maar van onze eigen innerlijke reactie op die omstandigheden. En dát is goed nieuws! Want dat betekent dat we invloed hebben. Dit lijden kan niet alleen worden verminderd, maar zelfs worden getransformeerd tot een dieper en stabieler geluksgevoel. De sleutel hiertoe is het ontwikkelen van een filosofische levenshouding, een andere manier van kijken naar jezelf en de wereld.

Laat ik eerlijk zijn: stoïcisme is geen quick fix, geen ‘geluk-in-vijf-stappen’ methode. Het bereiken van een stoïcijnse levenshouding vraagt meer dan het lezen van deze cursus en het doen van een paar oefeningen. Theoretische kennis alleen is niet genoeg. Het is een levenslang pad van oefening en zelfreflectie, dat constante inspanning vergt en misschien nooit helemaal ‘af’ is. Net als piano spelen leer je stoïcisme niet uit een boek en zult u uw hele leven moeten blijven oefenen. Maar het is de moeite meer dan waard en zeker niet onhaalbaar! Stoïcisme belooft geen vaag hiernamaals, geen beloning in een volgend leven. Het is een nuchtere, aardse filosofie, gericht op dit leven, hier en nu. Weliswaar met een spirituele dimensie, in de zin van innerlijke groei, zelfoverstijging en wie weet een bewust universum, maar stoïcisme blijft toch vooral met beide benen stevig op de grond.

‘Aards’ betekent in dit geval niet ‘simpel’. Stoïcisme is een diepzinnig en alomvattend denksysteem, dat intellectuele uitdaging biedt en tegelijkertijd praktische toepassing kent. Het is een filosofie die u uitdaagt om na te denken, maar ook om te doen. Omdat het stoïcisme openstaat voor nieuwe inzichten en niet dogmatisch is, is het een levende filosofie, die zich voortdurend ontwikkelt. Er bestaat geen ‘officiële’ of ‘orthodoxe’ versie. Het stoïcisme is, en blijft vermoedelijk, ‘work in progress’. Maar juist in die openheid en dynamiek schuilt de kracht. Het biedt u de beste kans op een authentiek, geslaagd en gelukkig leven, en geeft u een solide basis om de uitdagingen van het leven met meer rust en veerkracht tegemoet te treden. Het is een levenshouding die perfect integreerbaar is in een ‘gewoon’ alledaags leven. Haalbaar en relevant voor normale mensen, met een gezin, een baan, en alle complexiteit die daarbij hoort.