SMOOR UW PASSIES

 

‘Dacht ik het niet? Die stoïcijnen zijn toch saaie zuurpruimen. Ze willen dat ik alles waar ik gepassioneerd over ben afzweer!’ Een begrijpelijke reactie bij het lezen van deze titel, maar het woord passie wordt hier toch in een net iets andere betekenis gebruikt dan u denkt. Passie wordt hier niet gebruikt in de betekenis van een hartstochtelijke genegenheid of drang, maar als een heftige gemoedsaandoening die lijden veroorzaakt. Een vervelende emotie die u het leven zuur maakt. Kortom voor de stoïcijnen is een passie een gevoel waar u zo snel mogelijk van af wilt.

Emoties komen voor de stoïcijnen in twee categorieën: goede, gewenste emoties en slechte, vervelende emoties. De vervelende emoties noemen ze dus passies. Het verwarrende is dat (bijna) alle soorten emoties zowel een afkeurenswaardige passie als een gewenste emotie kunnen zijn. U mag best bang zijn als er een dolle man met een bijl op u af komt rennen, maar als u dezelfde gevoelens koestert bij het zien van een muisje dan is er in stoïcijnse ogen toch echt iets grondig mis. Het gaat de stoïcijnen om de redelijkheid van de ondergane gevoelens. Zijn de emoties onder de gegeven omstandigheden passend of niet? Als ze passend zijn dan is het een goede emotie, als ze irrationeel zijn dan is het een passie. En passies moeten zoveel mogelijk vermeden worden. Ze hebben de akelige eigenschap dat ze uw leven behoorlijk kunnen vergallen en het stoïcisme wil juist dat u een prettig en goed leven leidt.

Onwelgevallige emoties of passies passen niet in een goed, of zoals de stoïcijnen het noemen, virtuoos leven. Misschien dat u denkt dat een emotie iets is dat u overkomt, iets waar u geen enkele invloed op hebt. Gelukkig klopt dat niet en bestaan er methoden om het ontstaan van de meer akelige vormen van emoties te vermijden. De stoïcijnen hebben dan ook een heel scala aan technieken ontwikkeld om opkomende passies in de knop te smoren. In de hedendaagse psychologie worden drie fases onderscheiden bij het ontstaan van een emotie. Ook de stoïcijnen maakten dit onderscheid al. Zo beschreef Seneca 2000 jaar geleden de eerste fase van een woedeaanval als volgt:

Je vraagt of het wel mogelijk is om een driftbui te onderdrukken. Als ze opkomt zonder dat we dat willen zal ze zich immers nooit aan de rede willen onderwerpen. Tot op zekere hoogte klopt dat, omdat alle reflexen of pre-emoties niet gecontroleerd kunnen worden en niet zijn te vermijden. Zo krijgen mensen kippenvel als je koud water over ze heen gooit, ze schrikken als ze onverwacht worden aangeraakt, hun haren gaan overeind staan als ze iets gruwelijks horen en ze worden duizelig als ze in de diepte kijken. Daarover hebben we geen controle, het valt volledig buiten het bereik van onze rede. Woede kan in de volgende fase wel door de rede in toom worden gehouden. Het is een fout van de rede als die instemt met een eerste reflex. (Seneca; Over de Woede: boek 2 hoofdstuk 2)

De eerste fase van een emotie is reflexief en dus onvermijdelijk. Het is een puur lichamelijke reactie die bestaat uit het in uw bloed loslaten van een stoot adrenaline of een ander hormoon. De passie komt onbewust op als reactie op een onverwachte gebeurtenis. U voelt een plotselinge emotie opkomen gevolgd door de drang om ‘heftig’ te reageren. Het is zinloos om te proberen dergelijke automatische reacties te onderdrukken. De tweede fase van een emotie is cognitief en daar valt wel iets aan te doen. U reflecteert kort op wat er met u gebeurt, stelt de oorzaak vast en geeft een oordeel. Dit is de fase waarin u instemt met de pre-emotie en besluit dat het volkomen gerechtvaardigd is dat u zich voelt zoals u zich voelt. Op dat moment verandert een reflexieve pre-emotie in een echte emotie. Het gevoel wordt nog eens versterkt doordat er een nieuwe dosis stresshormonen in uw bloed wordt losgelaten. Tenslotte laat u zich in de laatste fase blindelings meeslepen door uw gevoelens. U gaat over tot actie waar die ook toe leidt. Het is nu te laat om uw gedrag nog te sturen. Uw emotie is een onbeheersbare passie geworden.

U hebt waarschijnlijk de indruk dat uw emoties u overkomen. Het lijkt alsof u er geen enkele invloed op hebt. De indrukken uit de buitenwereld krijgt u in de eerste fase immers voorgeschoteld met een er al aan vastgeplakte pre-emotie. U hebt in de tweede fase echter weldegelijk nog een keuze. Deze fase wordt vaak nauwelijks bewust beleefd. Hij lijkt in een flits aan u voorbij te gaan, maar bestaat weldegelijk. In de tweede fase kunt u de u voorgeschotelde pre-emotie aanvaarden of verwerpen. Door in te stemmen met een drift wordt er een waardeoordeel op de indruk van buiten geplakt. Als wordt ingestemd met de pre-emotie ontstaat er dus een verlangen naar of een aversie tegen de binnen gekomen indruk. De tweede fase is dan ook het aangewezen moment om in te grijpen. U heeft voordat een pre-emotie in een echte voldragen emotie verandert een kort moment waarin u kunt ingrijpen. Als u te lang wacht verliest u definitief uw zelfbeheersing en gaat u in fase drie tot handelingen over waarvan u alleen maar kunt hopen dat die niet iets onherstelbaars veroorzaken.