Een leven in harmonie met de natuur

Hoe leiden we een gelukkig en vervuld leven? De stoïcijnen hadden daar een kort en bondig antwoord op: Leef in harmonie met de natuur!

Maar hoe? En wat betekent "leven in harmonie met de natuur"? Hoe begint u te leven volgens de natuur? "Natuur" kan immers voor verschillende mensen verschillende dingen betekenen. We kunnen stellen dat woede, egoïsme of hebzucht "natuurlijke" emoties zijn. Betekent het volgen van de natuur dat u boos, egoïstisch of hebzuchtig zou moeten zijn? Het is "natuurlijk" dat we geld, bezittingen en macht nastreven. Betekent het volgen van de natuur dan dat we geld, bezittingen en macht moeten najagen? De instructie "volg de natuur" vertelt ons niet wat "natuur" is of wat het betekent om de natuur te volgen. We hebben een duidelijkere definitie van "natuur" nodig en hoe we die moeten volgen.

Volgens de stoïcijnen is de natuur alles wat er in het universum gebeurt. Ze zeggen dat dingen gebeuren door een reeks van oorzaken en gevolgen. Elk gevolg wordt de oorzaak van het gevolg dat daar weer op volgt. Ze stellen verder dat we geen controle hebben over deze keten van oorzaak en gevolg. Simpel gezegd kunnen we de natuur zien als de realiteit, de dingen die "met ons" of om ons heen gebeuren.

We worden ongelukkig wanneer ons denken en handelen niet in lijn zijn met die realiteit. Zeno legde uit dat we onszelf als het ware kunnen resetten om weer in harmonie te komen met de natuur. Denk bijvoorbeeld aan een plant die zich naar het zonlicht keert. Zo’n plant handelt daarmee volgens de natuur. Als een dier dorst heeft, zoekt het water. Als het honger heeft, zoekt het voedsel. In de levende natuur draait alles om zelfbehoud. We zien dit ook bij mensen. Zoals Chrysippus al opmerkte, is zelfbehoud aangeboren bij alle levende wezens. U grijpt instinctief naar de grond om uzelf op te vangen als u valt, net zoals een hert wegvlucht bij de eerste geur van een roofdier. Deze automatische aanpassingen sturen onze natuurlijke instincten.

Er bestaat echter een fundamenteel verschil tussen mensen en andere dieren. Instincten drijven dieren, dus ze hebben weinig of geen keuze over hun gedrag. Hun verzoening met de natuur is voorbestemd. Als u een hond schopt, zal hij u waarschijnlijk bijten, ongeacht wie u bent of wat de omstandigheden zijn. Maar als u een mens slaat, kan hij verschillende dingen doen: hij kan terugslaan, glimlachen, zich voornemen om later wraak te nemen, de aanval negeren, een subtiele wraakactie plannen, enzovoort. De menselijke natuur verschilt fundamenteel van de dierlijke natuur. Onze ratio maakt het mogelijk om uit verschillende opties te kiezen. We zijn veel meer dan dieren in staat een keuze te maken In hoe te reageren op wat de natuur ons voorschotelt. Maar we kunnen ook serieus op het verkeerde pad raken als we de verkeerde keuzes maken. En dat soort foute keuzes maken ons bijna per definitie ongelukkig.

Als een leven in harmonie met de natuur de weg naar geluk is, dan moeten we wel weten hoe we dat moeten doen. Marcus Aurelius herinnert ons eraan:

Dit moet je altijd in gedachten houden: wat is de aard van het geheel, wat is mijn aard als mens en wat is mijn eigen aard. (Marcus Aurelius, Meditaties)

Alles wat gebeurt, wordt geïnitieerd door onze aard als mens (wat we zijn), door ons persoonlijke zelf (wat we kunnen) of door het universum (wat ons overkomt). Daarom zou in overeenstemming zijn met de natuur betekenen dat we ons gedrag afstemmen op onze eigen natuur als mens, op het universum én op onze eigen, unieke persoonlijke natuur.

De natuur waarnaar men zou moeten leven, beschouwt Chrysippus als zowel de universele natuur als, in het bijzonder, de menselijke natuur. (Diogenes Laërtius)

Leven in harmonie met de natuur betekent dus een leven in overeenstemming met onze menselijke natuur, de natuur van het universum en onze individuele, persoonlijke natuur.
De drie naturen: Hoe stemmen we onszelf af?

Om in harmonie met de natuur te leven, richten we ons op drie cruciale aspecten:

Onszelf afstemmen op de menselijke natuur

We zijn gelukkig als we in overeenstemming zijn met onze eigen menselijke natuur en ongelukkig als we dat niet zijn. Maar wat is onze (menselijke) natuur? Wat maakt ons als mens uniek? Het kan niet onze fysieke kracht zijn (veel dieren zijn immers sterker dan wij). Het kan ook niet ons zwemvermogen zijn (vissen kunnen beter en sneller zwemmen). Het kan al evenmin ons vliegvermogen zijn (vogels kunnen vliegen, maar wij niet).

Maar er is één vermogen waarin we als menselijke soort echt uitblinken: ons redeneervermogen. Deze sterke goed ontwikkelde ratio is wat ons uniek maakt als mensen. We volgen onze natuur niet als we niet rationeel handelen. Om in overeenstemming te zijn met onze menselijke natuur, moeten we er dus voor zorgen dat onze gedachten en handelingen rationeel zijn.

Onszelf afstemmen op de natuur van het universum

Wat is de natuur van het universum? Volgens de stoïcijnen werkt de universele natuur via een reeks oorzaken en gevolgen. Het regent niet op uw picknick om uw dag te verpesten; het regent omdat water in de lucht condenseert en zich verzamelt in druppels die te zwaar worden om in de lucht te blijven hangen. De reden hiervoor is terug te voeren op eerdere oorzaken. Elk gevolg wordt een oorzaak voor het volgende gevolg.

We haten het misschien om ziek te worden, hebben een hekel aan de winter en klagen over slecht weer. Maar ziekte, seizoenen en stormen gebeuren volgens hun natuurlijke verloop, niet om ons te dwarsbomen. De universele natuur komt tot uiting in wat er met ons of om ons heen gebeurt. Het is wat we de realiteit of werkelijkheid noemen. Het is irrationeel om je tegen de realiteit te verzetten en te verwachten dat wat er gebeurt, niet gebeurt.

Eis niet dat de dingen gebeuren zoals je wilt; maar wens dat ze gebeuren zoals ze gebeuren, en je zult gelukkig worden. (Epictetus, Encheiridion)

Wanneer we rationeel handelen, zijn we afgestemd op onze menselijke natuur. Wanneer we ons niet verzetten tegen de realiteit, zijn we afgestemd op de aard van het universum. We komen in overeenstemming met de natuur wanneer we onze verwachtingen afstemmen op de realiteit door die te accepteren.

Onszelf afstemmen op onze persoonlijke, individuele natuur

Naast de universele natuur en de algemene menselijke natuur, heeft elk van ons ook een eigen, unieke persoonlijke natuur. Deze omvat onze specifieke talenten, onze aangeboren sterke punten, maar ook onze zwakheden en beperkingen. Om werkelijk in harmonie te leven, moeten we deze individuele natuur leren kennen en erkennen.

Het betekent dat we onze unieke gaven en aanleg moeten omarmen en ontwikkelen, in plaats van te proberen iemand anders te zijn. Als u bijvoorbeeld van nature creatief bent, zou het tegen uw persoonlijke natuur ingaan om een leven te leiden dat puur gericht is op routine en cijfers, zonder enige creatieve uitlaatklep. Als u juist analytisch sterk bent, zou het contraproductief zijn om u te forceren in een rol die veel emotionele expressie vereist waar u zich ongemakkelijk bij voelt.

Het gaat erom te ontdekken wie u werkelijk bent, wat u energie geeft en wat u uitput. Door te leven in overeenstemming met uw persoonlijke talenten en zwakheden, benut u uw potentieel optimaal en vermindert uw innerlijke frictie. Dit betekent niet dat u uw zwakheden moet negeren, maar ze juist moet erkennen en manieren moet vinden om ermee om te gaan of ze te compenseren, in plaats van u ertegen te verzetten.

We zijn gelukkig als we rationeel handelen, niet vechten tegen de realiteit, onze persoonlijke aard omarmen en loslaten wat we niet zijn. We zijn ongelukkig als we proberen dingen te controleren, en te handelen naar wat buiten onze controlesfeer ligt. De natuur volgen betekent rationeel zijn, de realiteit accepteren én je eigen unieke zelf zijn.

De stoïcijnen zeggen dat we om in harmonie met de natuur te leven, vier speciale vaardigheden moeten ontwikkelen. Deze vier vaardigheden staan ​​bekend als de stoïcijnse deugden. Stobaeus zei het als volgt:

Vanuit een praktisch perspectief moeten we, om ons af te stemmen op de natuur, onze vaardigheden ontwikkelen op vier verschillende gebieden (Stobaeus 2.5b):

- Weten wat je wel en niet moet doen (wijsheid),

- Weten wat je wel en niet moet kiezen (matiging),

- Weten waar je wel en niet bang voor hoeft te zijn (moed), en

- Weten wat je aan wie moet toewijzen (rechtvaardigheid).

Deze vier speciale vaardigheden worden ook wel de kardinale deugden genoemd. Stoïcijnen zeggen niet dat het beoefenen van deze deugden tot geluk zal leiden, maar dat het beoefenen van die deugden gelijk staat aan geluk. Met andere woorden, we raken verwijderd van onze gelukkige staat wanneer we niet in lijn zijn met de juiste actie, de juiste keuze, het juiste onderscheidingsvermogen van waar we bang voor moeten zijn en de juiste kennis van hoe we anderen moeten behandelen. Wanneer we ons gedrag correct afstemmen op deze deugden, keert geluk terug. Wanneer ons denken en handelen in lijn zijn met deze vier deugden, volgen we de natuur en zullen we per definitie gelukkig zijn.

Oefening: Pas het stoïcijnse principe toe

In het stoïcisme gaat het niet alleen om de theorie, maar vooral om de praktijk. Probeer daarom deze eenvoudige oefening om het stoïcijnse principe van het leven in harmonie met de natuur toe te passen, om u nog bewuster te maken van alle drie de aspecten van "natuur":

1. Definieer uw menselijke natuur

- Schrijf een kracht of eigenschap op die een rationeel wezen definieert.
- Vind een manier waarop u uw dagelijkse handelingen op deze eigenschap kunt afstemmen.

2. Accepteer de aard van het universum

- Noem één recente gebeurtenis in uw leven die buiten uw controle lag.
- Reflecteer hoe u uw reactie kunt aanpassen aan de realiteit in plaats van u ertegen te verzetten.

3. Ken uw persoonlijke natuur

- Welke twee of drie talenten of sterke punten zijn uniek voor u?
- Welke zwakheden of beperkingen herkent u bij uzelf?

Bedenk een manier waarop u vandaag meer in lijn kunt leven met uw persoonlijke talenten, of hoe u op een constructieve manier kunt omgaan met een van uw zwakheden.

4. Beoefen de vier deugden.

Kies een van de vier stoïcijnse deugden (wijsheid, matigheid, moed of rechtvaardigheid).
Stel vandaag een klein, haalbaar doel dat deze deugd weerspiegelt (bijvoorbeeld geduld oefenen in een moeilijk gesprek, een verstandige beslissing nemen op basis van rede in plaats van impulsief te handelen).

Door deze drie aspecten van "natuur" (de universele, de menselijke en uw persoonlijke) te begrijpen en ernaar te leven, kunt u een diepere en meer vervullende harmonie bereiken. Welke van deze drie aspecten spreekt u het meest aan om vandaag mee te beginnen?

Doelloos maar virtuoos

Stoïcijnen willen dat u deugdzaam of virtuoos leeft. Maar wat zijn dat dan die deugden waar de stoïcijnen het maar steeds over hebben? Het zijn de standaarden waaraan u uw eigen handelen afmeet. Het geeft richting aan de dingen die u onderneemt. Deugden moeten goed onderscheiden worden van doelen. Doelen zijn extern en gaan over iets wat al dan niet bereikt kan worden door de dingen die u doet. Iets waar u mee klaar kunt komen. Iets wat af kan zijn. Ze zijn het gevolg van de dingen die u onderneemt. Bijvoorbeeld het bereiken van uw ideale gewicht door een dieet te volgen, of het halen van een diploma door een studie te volgen. Deugden zijn intern en gaan over de manier waarop u iets doet. Het zijn karaktereigenschappen. Niet iets wat u in de toekomst bereikt, maar iets dat in het hier en nu gebeurt. Het gaat dan niet meer om het bereiken van een bepaald gewicht, het behalen van een diploma of het krijgen van een promotie, maar om dingen als het leiden van een gezond leven, het zijn van een goede vriend of zelfontplooiing.

Neem een deugd als het zijn van een goede partner. Dat is niet iets dat ophoudt met het een keer meenemen van een cadeautje of het zeggen van een paar lieve woordjes. Het gaat om de zorg en aandacht die u uw partner iedere dag weer schenkt. Het is een stabiele karaktereigenschap, die uw hele leven deel blijft uitmaken van uw persoonlijkheid. Dergelijke karaktereigenschappen bepalen de manier waarop u tegen de wereld aankijkt. Ze bepalen hoe u in de wereld staat, welke doelen u nastreeft en hoe u dat dan doet. Die karaktereigenschappen werden in de oudheid deugden genoemd. Ze onderscheidden destijds vier hoofddeugden: wijsheid, matigheid, rechtvaardigheid en moed. Aan die vier hoofddeugden konden volgens hen alle andere deugden worden opgehangen. De stoïcijnen volgden hun collega’s en gebruikten deze vier zogenaamde kardinale deugden als de basis van hun eigen deugdensysteem.

Voor de oude stoïcijnen ging het in het leven dus in de eerste plaats om de deugden die u bezat en niet om de doelen die u had bereikt. U bent zich er misschien niet van bewust, maar u hebt ongetwijfeld een aantal deugden die een belangrijke rol in uw leven spelen. Misschien dat uw leven op dit moment vooral nog in het teken staat van het behalen van doelen, maar dat neemt niet weg dat onbewust ook deugden een rol spelen. Het is nuttig om eens te kijken wat voor deugden voor u van belang zijn.

Oefening: Een onderzoek naar uw waarden en deugden

Met deze oefening gaan we onderzoeken wat de achterliggende deugden zijn, die bepalen wat u met uw leven doet. Wat zijn de dingen die voor u echt belangrijk zijn? Wat vindt u fijn en waar loopt u warm voor? Waar wordt u koud van en wat vreest u het meest? Om daar achter te komen ga ik u vragen om een zelfonderzoek uit te voeren. Een onderzoek waarbij u zichzelf een aantal vragen gaat stellen en niet zomaar tevreden bent met het voor de hand liggende antwoord. U gaat doorvragen tot u uiteindelijk de onderliggende levensdeugd waar het bij u om draait hebt gevonden.

Stel u bij alles wat u doet eens de vraag: waarom doe ik dit eigenlijk? U staat iedere ochtend voor dag en dauw en met de nodige tegenzin op om naar uw werk te vertrekken. Waarom doet u dat? Om geld te verdienen. Maar waarom wilt u geld verdienen? Om uw gezin te onderhouden. Maar waarom wilt u uw gezin onderhouden? Om een goede partner en ouder te zijn. Met die laatste vraag bent u eindelijk bij de achterliggende deugd aangeland. Het is niet langer een extern doel waarmee u klaar kunt komen. Het is nooit af, het is iets waar u steeds mee bezig moet zijn.

Het kan heel verhelderend zijn om op deze manier te onderzoeken wat de deugden zijn die in uw leven een belangrijke rol spelen. Probeer eens een lijstje te maken met de redenen waarom u de dingen doet die u doet. U vindt dan de waarden die voor u van belang zijn. Probeer die waarden zo concreet mogelijk te maken. Welke karaktereigenschap/deugd hoort er bij? Let er op dat u geen sociaal wenselijk lijstje maakt. Het moeten de deugden zijn die voor u belangrijk zijn en niet de deugden die de maatschappij, uw kerk of uw gezin u oplegt. Om u een beetje op weg te helpen volgen hier een paar vragen die u aan uzelf kunt stellen.

• Hoe zou u herinnerd willen worden als u nu zou komen te overlijden?

• Wat voor persoon zou u willen zijn?

• Wat zou u gaan doen als u geen enkele verplichting meer had en kon doen wat u zelf wilde doen?

• Wie zijn uw helden? Wat bewondert u het meest aan hen?

• Wat is het belangrijkste in uw leven? Waarvoor leeft u?

Kijk ook eens naar de rollen die u in dit leven speelt. U vervult allerlei functies en zet daarbij waarschijnlijk ook verschillende petten op. Zo bent u misschien een (hopelijk) liefhebbende partner, een ouder voor uw kinderen, een werknemer voor uw baas en een speler voor uw voetbalclub. Wat betekenen al deze rollen voor uw waarden? Brengt een bepaalde rol ook een specifieke waarde met zich mee? Uw rol als partner en ouder brengt misschien wel waarden als liefde en zorgzaamheid met zich mee. Uw rol als werknemer waarden als loyaliteit en ijver. Zijn er overlappen? Spelen sommige waarden een rol bij verschillende van uw maatschappelijke rollen? Als dat het geval is heeft u een goede kans dat het daarbij echt om één van uw kernwaarden gaat. Maak een lijstje met uw belangrijkste rollen en beschrijf de daarbij behorende deugden. U kunt hierbij onderstaand voorbeeld gebruiken.

ROL	DEUGDEN
Werknemer	Loyaliteit, ijver, punctualiteit, eerlijkheid, …
Ouder	Liefhebbend, consequent, geduldig, …
Vriend (in)	Loyaal, eerlijk, solidair, …
Partner	Liefhebbend, loyaal, tolerant, …

Een andere insteek die u kan helpen uw waarden duidelijk te maken is uw houding tegenover het volgende lijstje met deugden. Wat vindt u van die deugden? Welke zijn voor u belangrijker? Kunt u aan de hand van de voorbeelden een lijstje met de voor u belangrijkste deugden maken? Zit er een rangorde in? U kunt er zelf waarschijnlijk nog wel een aantal aan toevoegen. We beginnen met de vier hoofddeugden uit de oudheid. Er werd gedacht dat alle andere deugden op de één of andere manier onder deze vier konden worden geschaard.

• Moed: dapperheid, edelmoedigheid, doorzettingsvermogen, waardigheid, plichtsbetrachting, ernst, durf, loyaliteit, betrouwbaarheid, standvastigheid, onverstoorbaarheid.

• Rechtvaardigheid: eerlijkheid, altruïsme, empathie, integriteit, tolerantie, onpartijdigheid, vergevingsgezindheid, menselijkheid, beminnelijkheid, vriendelijkheid, hoffelijkheid.

• Matigheid: zelfbeheersing, soberheid, eenvoud, beheersing, kalmte, ijver, gezondheid, gemoedsrust, stabiliteit, bescheidenheid, voorzichtigheid, soberheid.

• Wijsheid: rationaliteit, eruditie, verstand, ervaring, intelligentie, humor, nieuwsgierigheid, creativiteit, scherpzinnigheid, beschaafdheid, tolerantie, redelijkheid, openheid.

Als u ook dit nog een beetje moeilijk vindt, zou u kunnen beginnen met het maken van een preferentielijstje. Neem in dit lijstje niet alleen de dingen op die u waardeert, maar ook de dingen die u juist tegen elke prijs wil vermijden. Ook de zaken waar u het bangst voor bent zeggen immers iets over uw karakter en de door u gewaardeerde deugden. Begin uw lijstje met de dingen die u voor geen prijs zou willen missen. U houdt van uw partner en kinderen, die staan vast bovenaan uw lijstje van te prefereren zaken. Ook uw huis en uw auto zijn u lief, al staan die weer een trede lager. Uw banksaldo is ook niet onbelangrijk, ook al vindt u sommige van de dingen die voor dat geld gekocht kunnen worden leuker dan uw banksaldo zelf. Uw mooie glimmende bolide is u echt wel €40.000 waard, maar uw dochter zou u voor geen enkele prijs inruilen. Armoede en het kapotgaan van uw laptop vallen dan weer in de categorie van dingen die u liever buiten de deur zou houden. Het wordt echter pas echt vervelend als u met ziekte en dood geconfronteerd wordt. Die vallen absoluut in de laagste categorie van uw preferentielijstje. Vervolgens kunt u aan de hand van dit lijstje bekijken wat voor deugden en waarden voor u belangrijk zijn.

U hoeft uw lijstje met deugden niet in één keer klaar te hebben. Pak uw lijstje er zo nu en dan weer even bij en kijk of u een nieuwe deugd wil toevoegen of iets aan uw deugdenlijstje wilt aanpassen. Het is niet meer dan normaal dat u niet direct een duidelijk beeld hebt van de dingen die belangrijk voor u zijn. Het is zelfs waarschijnlijk dat uw lijstje in de loop van de tijd en mogelijk ook door het lezen van dit boek zal veranderen.

Ik kan niet genoeg benadrukken dat het woord deugd hier in de antieke betekenis wordt gebruikt en niets met netjes en braaf zijn te maken heeft. Het heeft een heel andere betekenis dan de christelijke deugdzaamheid. De stoïcijnse deugd gaat over excellentie, voortreffelijkheid, het leiden van een plezierig leven, ‘savoir vivre’ en karakterkracht. Het is eigenlijk een veeg teken dat geen enkele moderne westerse taal een goed woord voor het oude begrip 'arrêté' (Grieks) of ‘virtus’ (Latijn) heeft.

Een levenswaarde of deugd beperkt de speelruimte van uw handelingsmogelijkheden lang niet zoveel als een doel. Een doel vertelt u wat u moet doen om iets te bereiken. Om iets te leren, om een bepaald object uit de buitenwereld te verkrijgen, waardoor u dan denkt gelukkiger te worden. Een waarde vertelt u, daarentegen, of u iets doet waar u achter staat. Of het iets is dat met uw wezen als mens overeenstemt. Een deugd is de bij een bepaalde waarde behorende karaktertrek. In dit boek gebruik ik de termen waarde en deugd door elkaar heen. Een waarde verwijst eigenlijk alleen naar iets waar u belang aan hecht. Zo zou bijvoorbeeld veiligheid een belangrijke waarde voor u kunnen zijn. Niet iedere waarde heeft echter een bijbehorende deugd of karaktereigenschap. De waarde veiligheid betekent dat u belang hecht aan het beschermen van uw leven, maar er bestaat niet een bijbehorende deugd. De deugd voorzichtigheid komt nog het dichtst in de buurt. Het gaat de stoïcijnen vooral om de bij de waarden behorende karaktereigenschappen of deugden. Volgens de stoïcijnse filosoof Seneca heeft alles wat u doet zijn doel al bereikt als de handeling in overeenstemming met uw deugden is. Het uiteindelijke resultaat van uw handelingen doet er niet meer toe, zolang de intentie maar deugt.

Als u u van de dwang van een doelgericht leven weet te bevrijden en kunt handelen in overeenstemming met uw waarden en idealen kan letterlijk alles wat u doet bevredigend worden. U bevrijdt uzelf van arrogantie: ‘kijk eens hoe goed ik ben, ik heb al mijn targets gehaald’, maar ook van zelfvernedering: ‘ik ben waardeloos, ik kan zelfs de makkelijkste doelen niet halen’. Voortaan kunt u tegen uzelf zeggen: ‘ik heb mijn best gedaan en dat is alles wat ik wilde doen’. Zelfs een in wezen onaangename handeling die in overeenstemming met uw waarden is, kan op die manier vervulling brengen. Misschien, of eerder waarschijnlijk, heeft u een hekel aan het huishouden, maar als u de was doet met in uw achterhoofd de gedachte dat u wilt dat u en uw gezin er schoon en netjes bijlopen dan wordt dat vervelende klusje misschien wel wat minder onprettig. Een op waarden en deugden gericht leven kan zo een stuk prettiger en gelukkiger worden dan een doelgericht leven.

Illeïsme: Een oude techniek voor moderne gemoedsrust

 In onze snelle en vaak overweldigende wereld zoeken velen van ons naar manieren om rust, helderheid en veerkracht te vinden. De oude filosofie van het stoïcisme biedt tijdloze wijsheden die hierbij kunnen helpen. Maar wist u dat er ook een minder bekende techniek is die perfect aansluit bij het moderne stoïcijnse gedachtegoed? Ik heb het over ‘illeïsme’.

Illeïsme is het gebruik van de derde persoon wanneer men over zichzelf spreekt. In plaats van te zeggen “Ik voel me boos,” zou u zeggen "[uw naam] voelt zich boos.” Hoewel het misschien vreemd klinkt, is deze techniek diep geworteld in zowel de taalgeschiedenis als psychologische en filosofische praktijken.

De term komt van het Latijnse woord ille, wat “hij” of “die daar” betekent. Grote denkers en schrijvers uit de oudheid gebruikten illeïsme als literaire stijlfiguur. Zelfs Julius Caesar beschreef zijn daden in de derde persoon in ‘De Bello Gallico', wat het narratief afstandelijker en objectiever maakte. Denk aan de beroemde uitspraak:  "Caesar venit, vidit, vicit" (Caesar kwam, zag en overwon). Het is een techniek die door de geschiedenis heen door verschillende mensen is gebruikt, van schrijvers tot staatslieden. Ook tegenwoordig wordt het nog wel eens gebruikt. Atleten zoals Zlatan Ibrahimović ("Zlatan doet wat Zlatan wil") of personages zoals Gollum uit ‘Lord of the Rings’ ("Gollum haats het!").  

Op het eerste gezicht lijkt het misschien wat excentriek of zelfs arrogant. Maar toch is het een verrassend effectieve techniek. De kracht van illeïsme ligt juist in het vermogen om een bepaalde afstand te creëren. Door over uzelf te spreken alsof u naar iemand anders kijkt, verandert u uw perspectief en creëert u een kleine, maar significante psychologische afstand tussen u en uw gedachten, emoties en acties. U kunt er iets objectiever tegenaan kijken.

In de moderne psychologie wordt illeïsme herontdekt als een krachtige vorm van emotionele detachering, het vermogen om uzelf als een buitenstaander te observeren, en zo minder reactief en emotioneel verstrikt te raken. Onderzoek door onder andere psycholoog Ethan Kross (Universiteit van Michigan) wijst uit dat mensen die illeïsme gebruiken tijdens introspectie:

• Beter kunnen omgaan met stressvolle situaties,

• emotionele zelfregulatie verbeteren,

• beslissingen nemen met meer helderheid,

• minder vatbaar zijn voor piekeren of rumineren.

Waarom werkt het? Simpel gezegd: door over uzelf te praten alsof u een ander bent, schept u ruimte tussen uw emoties en uw identiteit. U creëert een kleine maar cruciale afstand, waardoor u uw gevoelens kunt observeren in plaats van erin te verdrinken. Het lijkt dus ook voor u als moderne stoïcijn een waardevolle techniek om te gebruiken in uw praktijk. 

Het lijkt een hedendaagse psychologische techniek, maar toch is het niet helemaal nieuw, ook de oude stoïcijnen kenden al methodes die veel op het illeïsme leken. Marcus Aurelius, Seneca en Epictetus, pleitten al voor het ontwikkelen van objectieve waarneming om meer innerlijke rust te kunnen verwerven. Ze benadrukten het belang van onderscheid maken tussen wat binnen en buiten onze controle ligt, en leerden om passies (negatieve emoties) te temmen met behulp van de rede.

Hoewel zij het begrip illeïsme niet letterlijk gebruikten, sluit de techniek naadloos aan bij stoïcijnse zelfdiscipline:

• Marcus Aurelius schreef zijn stoïcijnse dagboek (Meditationes) op een toon die soms doet denken aan een buitenstaander die hem toespreekt.

• Seneca beoordeelde aan het eind van de dag zo afstandelijk en objectief mogelijk alles wat hij die dag goed en verkeerd had gedaan.

• Epictetus moedigde zijn studenten aan om hun eigen impulsen te onderzoeken alsof ze een ander analyseerden: met mildheid, maar ook met redelijkheid en afstand.

Waarom is deze techniek waardevol voor een moderne stoïcijn? Het stoïcisme leert ons het verschil tussen wat we kunnen controleren en wat niet. Onze eigen gedachten en reacties liggen binnen onze controle; externe gebeurtenissen doen dat vaak niet. Door illeïsme toe te passen binnen een stoïcijnse context, kunt u oefenen om emoties niet te onderdrukken, maar te observeren zonder meegevoerd te worden in de maalstroom van uw emoties. Illeïsme helpt ons hierbij op verschillende manieren:

• Emotionele detachering: Wanneer we geconfronteerd worden met stress, frustratie of angst, kunnen we gemakkelijk overweldigd raken door onze emoties. Door in de derde persoon naar onszelf te verwijzen, zoals "Hij (of zij) voelt zich nu boos", kunnen we de emotie objectiever bekijken. Het is alsof je een scenario observeert in plaats van er middenin te zitten. Deze kleine afstand kan al genoeg zijn om niet volledig te worden meegesleept door intense gevoelens.

• Rationele analyse: Het stoïcisme moedigt ons aan om logisch en rationeel te denken. Illeïsme kan hierbij helpen door u in staat te stellen uw eigen gedrag en beslissingen te analyseren alsof u een neutrale waarnemer bent. Bijvoorbeeld, in plaats van te denken "Ik moet dit doen," kunt u denken "Wat zou hij (of zij) doen in deze situatie?" Dit bevordert een objectievere beoordeling en kan leiden tot betere, meer bedachtzame keuzes.

• Minder ego-gedrevenheid: Het ego kan ons soms in de weg zitten, leidend tot onrealistische verwachtingen, onnodige trots of onzekerheid. Door uzelf als een aparte entiteit te beschouwen, kunt u uw ego wat temperen. Het gaat niet meer alleen om "ik", maar om de acties en gedachten van de persoon die u toevallig bent. Dit kan leiden tot meer nederigheid en een grotere focus op deugdzame acties in plaats van persoonlijke lof.
  
  

Makkelijker gezegd dan gedaan, maar hoe past u zich dit nu toe in uw dagelijkse leven? Hier zijn enkele praktische stappen om illeïsme in uw dagelijkse routine te integreren:

1. Dagboek in de derde persoon

Gebruik illeïsme tijdens uw reflectiemomenten. Schrijf in een dagboek over uzelf in de derde persoon om meer inzicht te krijgen in uw gedrag en motivaties. "Vandaag reageerde zij ongeduldig." "Wat kan zij leren van deze ervaring?" Schrijf 's ochtends of 's avonds een kort stukje over uw dag of uw gemoedstoestand, maar verwijs naar uzelf niet met ‘ik’ maar met uw naam:

“Vandaag merkte Anna dat ze geïrriteerd raakte door de drukte op het werk." "Maar ze herinnert zichzelf eraan dat ze alleen invloed heeft op haar eigen reacties, niet op de omstandigheden.”

Dit helpt u om te reflecteren zonder over-identificatie met uw emoties.

2. Zelfgesprek in de derde persoon

Wanneer u merkt dat u vastzit in negatieve denkpatronen, probeer dan intern in de derde persoon te spreken. Bijvoorbeeld: "Waarom maakt hij zich hier zo druk om?" "Wat is de stoïcijnse reactie hierop?" Als u boos, verdrietig of gespannen bent, probeer dan een korte zelfreflectie hardop of in gedachten, bijvoorbeeld:

“Waarom voelt Pieter zich nu zo gefrustreerd?" "Wat zou hij iemand anders aanraden in deze situatie?”

Door uzelf als een vriend of buitenstaander te behandelen, reageert u vaak milder en rationeler. Een misschien wel aantrekkelijk alternatief is het creëren van een fantasie vriendje of vriendinnetje waarmee u praat over uw emoties en gedachten. De stoïcijnen noemden zo’n fantasie persoon hun 'daimonion'.

3. Stoïcijnse maximes herschrijven met illeïsme

Neem klassieke stoïcijnse uitspraken en vertaal ze naar een persoonlijker, afstandelijker perspectief:

• Origineel: “Het zijn niet de dingen zelf die ons verstoren, maar onze oordelen over die dingen.”

• Met illeïsme: “Voor David zijn het niet de gebeurtenissen zelf die hem van slag maken, maar zijn oordeel erover.”

Zo internaliseert u stoïcijnse principes terwijl u automatisch ruimte creëert tussen stimulus en reactie.

4. Voorafgaand aan een moeilijke situatie

Voordat u een belangrijke beslissing neemt, stel uzelf de vraag: "Wat zou hij (of zij) doen als hij/zij volledig rationeel en stoïcijns zou handelen?" Voelt u spanning voor een gesprek, presentatie of beslissing? Oefen dan vooraf een mini-monoloog:

“Sophie weet dat ze haar best heeft gedaan in de voorbereiding." "Wat er ook gebeurt, ze heeft controle over haar houding.”

Illeïsme is geen gimmick, maar een subtiele taalverschuiving die uw mentale positie verandert. Het is een krachtige mentale tool die, mits bewust toegepast, u kan helpen om meer in lijn te leven met stoïcijnse principes. Het stelt u in staat om met een zekere afstand naar uw innerlijke wereld te kijken, waardoor u meer controle krijgt over uw reacties en uiteindelijk over uw gemoedsrust. Een kleine waarschuwing is wel op zijn plaats: te veel illeïsme kan arrogant of kinderachtig overkomen. "Papa wil nu slapen" kunt u als u serieus genomen wilt worden, als volwassene beter niet tegen andere volwassenen zeggen. Maar in de juiste context kan het humor, stijl of dramatiek toevoegen. 

Door uzelf als een ander te beschouwen, activeert u precies die vorm van kalm redeneren en innerlijke neutraliteit waar de stoïcijnen zo op hameren. Zoals Marcus Aurelius schreef: “Je hebt macht over je geest, niet over externe gebeurtenissen. Besef dit, en je zult kracht vinden.” En misschien zou Marcus eraan toevoegen: “Marcus herinnert zich dit, telkens wanneer hij zich laat meeslepen.”

Illeïsme is geen wondermiddel, maar durft u het eens te proberen? De volgende keer dat u merkt dat u overweldigd raakt, probeer dan eens even uit te zoomen en uzelf in de derde persoon te bekijken. U zou verbaasd kunnen zijn over de helderheid die het u kan bieden.

Levenswaarden in plaats van levensdoelen

 De stoïcijnen vinden dat je om virtuoos te zijn je leven aan de hand van waarden moet inrichten. Levenswaarden zijn iets anders dan levensdoelen, maar wat bedoelen onze filosofische vrienden uit de oudheid eigenlijk met waarden?

Ik heb altijd gedacht dat het belangrijk was om in je leven doelen na te streven. Zonder doelen geen verandering en al helemaal geen vooruitgang. Als je jezelf geen doelen stelt dan bereik je ook nooit iets. Iedere managementgoeroe kan je vertellen dat je bewust moet plannen wie en wat je wilt worden. Je kunt je leven niet aan het toeval overlaten zonder het risico te lopen een nietszeggend onbeduidend persoon te worden. Zonder doelen zal je altijd de kleine gestreste mislukking en loser blijven die je nu bent. Jaloers op al die anderen die het wel gemaakt hebben. Je zult ontevreden zijn over het verleden en bang zijn voor de toekomst.

Zo dacht ik er vroeger over, zo denkt u er waarschijnlijk over en zo denken de meeste mensen er nu nog steeds over. Volgens de stoïcijnen zult u echter door het nastreven van doelen nooit uw gedroomde perfecte mens worden. U zult zelfs niet tevreden of gelukkig worden. Want juist in een door doelen beheerst leven liggen stress en bezorgdheid over de toekomst op de loer. Een doelgericht mens is altijd ergens anders met zijn gedachten. Hij is altijd maar bezig met een gedroomde toekomst.

U hecht zoveel waarde aan het nastreven van doelen omdat u vindt dat u niet helemaal compleet bent. Er ontbreekt het één en ander aan uw persoon en bezittingen dat nodig moet worden bijgesteld. U ziet uzelf dan wel niet als een slecht mens en waarschijnlijk streeft u er ook niet naar om perfect te worden, maar u denkt toch dat er altijd nog wel iets aangepast kan worden. Dat kan ook haast niet anders in een maatschappij die verwacht dat u uzelf continu ontwikkelt en verandert. U moet groeien, iets van uw leven maken, aan uzelf werken, carrière maken, afvallen, sporten, meer geld verdienen en natuurlijk vooral meer consumeren. We denken dat we pas geslaagd zijn en een beter mens worden als we vloeiend Frans leren spreken, piano kunnen spelen, maar vooral als we rijk en beroemd worden, een mooi huis, een mooie partner en een mooie auto hebben.

Neem een doel als het leren pianospelen. Wanneer heeft u dat doel bereikt? Wanneer u de Mondscheinsonate redelijk acceptabel kunt spelen, wanneer u als barpianist een leuk centje bij kunt verdienen, of pas wanneer u het niveau van een Horowitz hebt bereikt? Onze doelgerichte persoon moet wel beseffen dat er na het behalen van het ene doel onmiddellijk weer een ander doel opduikt. De euforie van een behaald succes houdt niet lang stand en de hedonistische adaptatie zorgt ervoor dat ontevredenheid direct weer toe slaat. Er moet weer een ander, nog hoger doel worden nagejaagd. Pas het inzicht dat u met al uw onvolkomenheden al een volkomen mens bent, kan u van deze eeuwige ratrace bevrijden. Ook als u in de ratrace zo nu en dan eens een overwinning behaalt, blijft u toch nog steeds een rat. Een rat die meteen weer aan een volgend rondje in de tredmolen begint.

Oefening: Wat zijn uw onbewuste doelen?

Vaak zijn we ons er helemaal niet van bewust dat ons leven voornamelijk bestaat uit het najagen van allerlei doelstellingen. Veel van die onbewuste doelen vallen te herleiden tot cultureel en maatschappelijk ingebakken verplichtingen, of zijn het gevolg van ons door werkgevers of familie opgelegde verwachtingspatronen. Doelstellingen en verwachtingen die misschien meer met onze cultuur en gewoontes te maken hebben dan met onze rede. Doelen die dan ook helemaal niet zo rationeel en voordelig zijn en waar we misschien helemaal niet voor gekozen zouden hebben als we wel een bewuste keuze hadden gemaakt. U kunt proberen om op zijn minst een deel van die onbewuste sociaal wenselijke verwachtingspatronen bewust te maken door uzelf regelmatig de volgende vragen te stellen:

• Waar heb ik de afgelopen week veel tijd en energie in gestoken?

• Welk doel probeer ik daar bewust of onbewust mee te bereiken?

• Wat is het voordeel dat ik aan die activiteit heb? Vind ik die activiteit zelf plezierig, of krijg ik er op den duur iets waardevols voor terug?

• Zou ik een gelukkiger mens worden als ik de doelstelling weet te verwezenlijken?

• Zou ik er ongelukkiger van worden als het me niet lukt om die doelstelling te verwezenlijken?

• Wat zou er als alles goed gaat allemaal gedaan moeten worden om het doel te bereiken? Kortom, wat kost het u om uw doelen te halen?

• Wat gebeurt er als er iets mis gaat en wat zou ik dan moeten doen? Kortom, wat kost het u als u uw doelen niet haalt?

• Weegt het geluk dat ik verwacht te bereiken op tegen de tijd en inspanningen die het me naar verwachting zal kosten om het doel te bereiken?

Door uzelf deze simpele vragen regelmatig te stellen zult u er waarschijnlijk achter komen dat op zijn minst een deel van uw doelstellingen de moeite van al het werk niet waard zijn. Als u dat eenmaal weet kunt u bewuster kiezen voor activiteiten die uw tijd en inspanningen echt waard zijn.

Een mensenleven is nu eenmaal niet een Zwitsers uurwerk dat altijd netjes de juiste tijd aangeeft. De natuur is er niet op gericht om doelen te bereiken. Het leven is sowieso al veel te kort om alle doelen die u aan uzelf gesteld hebt te kunnen realiseren. Het is ook nog eens zonde om dingen en mensen te zien als een middel tot een doel. Door alleen maar doelen te zien vergeet u om blij te zijn met wat u hebt en wie u bent. Het is misschien verwarrend, maar een leven zonder duidelijk omschreven doel, een leven waarvan u niet weet waar het u naartoe voert, zou wel eens een stuk prettiger en spannender kunnen blijken te zijn dan zo’n doelgericht leven.

De meeste van uw doelen zijn waarschijnlijk niet eens realistisch. Het zijn gedachteconstructies uit een fantasiewereld. Een sprookjeswereld uit zelfhulpboeken, films en romans, die maar bar weinig met de realiteit van doen heeft. Iedereen kan alles zijn wat hij maar wil, roepen de reclame en de goeroe ons vol vuur toe. Het is helaas gelogen. Als het u toch een keer lukt om één van uw doelen te realiseren, dan zult u al gauw merken dat het gedroomde geluk ook dan nog niet bereikt is. Er doemt onmiddellijk weer een nieuw doel op. Een nieuwe uitdaging die u uiteindelijk echt tot een gelukkig en volkomen mens zal maken? Of toch ook weer niet? Door u op een doel te concentreren, maakt u zich blind voor de dingen die wel mogelijk zijn. Als u zich laat meevoeren op de levensstroom zult u vanzelf reële kansen en mogelijkheden tegenkomen. Kansen die u misschien wel ongemerkt aan u voorbij laat gaan omdat u, u teveel concentreert op uw imaginaire doelen.

Maar is een figuurlijk doelloos leven dan niet ook letterlijk een doelloos en zinloos leven? U moet er toch over nadenken wat u met uw leven wilt? Willen de stoïcijnen u hier soms vertellen dat u er maar op los moet leven, dat u uw leven moet vullen met pleziertjes en alles zomaar voorbij moet laten drijven? Begin er eens mee om stil te staan bij de vraag wat u als een geslaagd leven beschouwt. Ook de stoïcijnen vinden dat u uw leven niet helemaal aan de luimen van het toeval kunt overlaten. We zijn geen wezens die door alleen op hun instinct te vertrouwen een goed leven kunnen leiden. We hebben een soort richtlijn nodig. Maar ook zonder een welomschreven doel kunt u dingen in het leven bereiken. Ook zonder doel kunt u een zinvol en nuttig bestaan hebben, kunt u nieuwe dingen leren, u ontwikkelen en groeien. Een stoïcijn vervangt doelen door waarden of deugden. Principes en deugden zouden u moeten leiden en motiveren. Een stoïcijn vraagt zich niet af of een bepaalde handeling naar een vooropgezet doel leidt. Nee, hij vraagt zich af of die handeling in overeenstemming is met de waarden en deugden die hij aanhangt. Hij geeft geen betekenis aan zijn leven door bepaalde targets te halen, maar door aan zijn karakter te werken, door te streven naar een persoonlijke excellentie.

Niet geluk maar virtuositeit is het levensdoel van een stoïcijn

Uit eerdere blogs zult u waarschijnlijk de indruk hebben gekregen dat stoïcijnen er van uit gaan dat de zin van ons leven ligt in het creëren van een duurzaam geluksgevoel. Ik heb u daarmee bewust op het verkeerde been gezet. Het gaat hen helemaal niet om het leiden van een gelukkig leven, maar om het leiden van een goed leven. En dat is in stoïcijnse ogen heel iets anders. De stoïcijnse ‘Eudaimonia’ omvat meer dan geluk alleen. Geluk, zoals wij dat kennen, is volgens de stoïcijnen niet meer dan een bijkomstigheid van het leiden van een werkelijk ‘goed leven’. Het is gewoon een ‘onbedoeld’, maar wel prettig, bijverschijnsel van een goed en zinvol leven.

Het stoïcijnse levensdoel is dus het leiden van een ‘goed leven’. Om dit ‘goede leven’ te verkrijgen of eigenlijk te ontdekken moeten we een studie maken van wat de meest typerende menselijke eigenschap is: het menselijk denkvermogen. Het menselijk denkvermogen, de rede of ratio zoals de stoïcijnen het vaak noemden, is datgene wat mensen bijzonder maakt. Het maakt het wezen van de menselijke soort uit. Maar wat bedoelen ze met rede? De stoïcijnen definiëren die rede of ratio als het menselijk vermogen om zich bewust te zijn van zichzelf en de wereld en het vermogen om daarover na te denken. Een goed en gelukkig leven is alleen mogelijk door een juist gebruik van die ratio te maken. Door redelijk na te denken handel je in overeenstemming met je ware menselijke natuur. Ongelukkig worden we vooral door ons te verzetten tegen onze eigen natuur.

Mensen zijn natuurlijk meer dan alleen hun vermogen tot nadenken. Het zijn juist de gevoelens en emoties die een mensenleven spannend en de moeite waard maken. Stoïcijnen hebben op dit punt een slechte naam, maar ze beseften dondersgoed dat gevoelens belangrijk zijn en bij het leven horen. Emoties spelen ook voor stoïcijnen een belangrijke rol in een goed en prettig leven, maar sommige emoties dragen daar nu eenmaal niet aan bij. Integendeel zelfs heel wat emoties maken juist dat u zich ellendig en onplezierig voelt. Gevoelens als boosheid, angst en verdriet dragen nou niet bepaald bij aan uw geluksgevoel. Ze maken u misschien wel temperamentvol, maar of u daar nu zo blij mee moet zijn? Dit soort vervelende gevoelens, die de stoïcijnen zoals we zagen de passies noemden, willen de stoïcijnen zo veel mogelijk beperken. Volgens hen worden mensen dan ook alleen gelukkig als zij in hun emoties een orde weten te vinden die hen altijd op het pad leidt die hun ratio hun aanraadt. Dit kan worden bereikt door bepaalde karaktertrekken of levensdeugden te ontwikkelen. Deze karaktertrekken leiden niet alleen tot een prettiger leven, maar hebben ook tot gevolg dat u een goed en zinvol leven leidt. Als u over deze waarden en karaktertrekken beschikt, kunt u een prettig en deugdzaam leven leiden.

Deugdzaam klinkt dan wel weer heel braaf en stichtelijk, maar dit is net als bij ‘eudaimonia’ weer zo’n vertaling van een Grieks woord dat niet echt de lading dekt. Het gaat niet alleen om de vraag hoe u een deugdzaam leven kunt leiden, dus niet alleen om de vraag wat u tot een moreel goed mens maakt. De stoïcijnen waren geïnteresseerd in een veel bredere kwestie en niet alleen in wat wij tegenwoordig deugdzaam, moreel en ethisch gewenst en vooral ook braaf en netjes gedrag zouden noemen. Wanneer zij zich afvragen wat het goede voor een mens is, willen zij weten wat het doel is van het menselijke leven. Waarin vindt een mensenleven zijn ultieme vervulling?

Volgens de stoïcijnen lag de beantwoording van die vraag naar het ‘goede leven’ dus in het nastreven van een leven in overeenstemming met de deugd. Deugdzaamheid leidt tot geluk en zingeving tegelijk. Dat klinkt u als moderne eenentwintigste-eeuwer misschien wel wat al te stichtelijk en braaf in de oren. Stoïcijnen zijn beslist niet braaf en netjes. Voor de stoïcijnen had deugdzaamheid dan ook niets te maken met braaf, netjes en fatsoenlijk. De term stond bij hen voor een optimale mentale toestand. Een toestand van geestelijk welbevinden en intellectuele scherpte. Dit soort deugdzaamheid is het enige wat ons echt geluk kan garanderen. Dingen als geld, succes, reputatie en roem zijn misschien wel leuk, maar hebben niets te maken met een gelukkig leven. Er is volgens de stoïcijnen absoluut niets mis mee en ze kunnen wel degelijk deel uitmaken van een goed leven, maar ze staan los van uw geluksgevoel. Het obsessioneel nastreven van rijkdom, roem en succes is doorgaans zelfs slecht voor uw mentaal welbevinden en leidt alleen maar tot stress en negatieve gevoelens. Het zijn juist uw levenswaarden die bepalen hoe u uw externe doelen nastreeft en hoe u zich daarbij voelt.

Alles draait voor een stoïcijn dus om de deugd, 'arrêté' in het Grieks of ‘virtus’ zoals de Romeinen dat noemden. Het woord 'arrêté' of ‘virtus’ heeft in de oudheid dus een heel andere betekenis dan de moderne deugdzaamheid. Het heeft helemaal niets te maken met onze associatie met braaf en kuis. Zelfs dingen en gebruiksvoorwerpen konden deugdzaam zijn, ‘virtus’ of ‘arêté’bezitten. Een goed stuk gereedschap dat geschikt is voor zijn werk, of een mooi en sterk werkpaard konden net zo goed deugdzaam zijn als een mens. Deugd wordt door de stoïcijnen niet alleen als ethisch correct, maar ook, en eigenlijk zelfs meer, in de moderne betekenis van deugdelijk gebruikt. Alles wat goed en efficiënt functioneert, zoals een deugdelijke hamer, heeft ‘virtus’. Dat geldt zowel voor gebruiksvoorwerpen en huisdieren als voor mensen. Een deugdzaam mens is voor een stoïcijn een mens die goed functioneert, die gelukkig is en zich volledig heeft weten te ontplooien. Een voorbeeld om één en ander wat inzichtelijker te maken.

Uw eenzame moeder is ernstig ziek en hulpbehoevend. Als goede dochter (of zoon) trekt u bij haar in om haar te verzorgen. U kiest er voor om zelf geen relatie te hebben en laat uw carrière voor wat het is. Kortom u offert u op voor het welzijn van uw moeder. In de christelijke traditie zou dit als een bijzonder deugdzame stap worden gezien. Het feit dat u door uw keuze zelf minder gelukkig of zelfs ongelukkig wordt, maakt het zelfs nog deugdzamer. Voor een stoïcijn zou dit, om in de terminologie van de christelijke traditie te blijven, een doodzonde zijn. Het is zeker niet verkeerd om u om uw hulpbehoevende moeder te bekommeren. Compassie en zorg voor uw ouders zouden zo maar een belangrijke plaats kunnen bekleden in uw lijstje met deugden, maar het zijn niet uw enige deugden. U mag door uw ‘deugdzame’ daden niet ongelukkig worden en u mag uzelf dan ook niet voor haar opofferen. Stoïcijnse deugdzaamheid richt zich op het leiden van een goed en prettig leven. Het wil dat u uw talenten ontplooit en de dingen doet die u gelukkig maken. U moet erachter zien te komen waar u goed in bent en wat u gelukkig maakt en moet u daar op richten. Dat zijn de dingen die u deugdzaam, in de stoïcijnse betekenis van het woord, maken.

Ik blijf er tot vervelens aan toe op hameren, waarde lezer.: U moet bij het woord ‘deugd’ helemaal niet denken aan netjes en braaf, maar eerder aan ‘virtuoos’. Virtuoos betekent volgens de Van Dale meesterschap, iets technisch volmaakt beheersen. Kortom de technieken en waarden van een bepaalde kunst of vaardigheid perfect onder de knie hebben. Je kunt een virtuoos violist zijn, een virtuoos danser of een virtuoos schermer. Stoïcijnse virtuositeit is vooral op de praktijk van het leven gericht. Een stoïcijn streeft ernaar om een virtuoos leven te leiden. Hij wil een expert in de levenskunst zijn en daardoor een gelukkig leven leiden. Iemand die alles wat hij in zijn leven onderneemt volgens de waarden die hij zichzelf gesteld heeft uitvoert. Een stoïcijn tracht zijn leven zo in te richten dat hij voldoet aan zijn eigen standaarden. Het gaat er voor een stoïcijn om dat een mens zich onder de gegeven omstandigheden zo goed mogelijk ontplooit in de richting die hij voor zichzelf heeft uitgestippeld. Hij moet woekeren met zijn kansen en talenten om een zo volkomen mogelijk mens te worden.

Na tweeduizend jaar christendom heeft het woord deugd, of deugdzaam in onze taal, zo'n enorme ondertoon van kuis, braaf en netjes gekregen dat ik in de rest van deze lessen het woord ‘virtuoos’ ga gebruiken. Dat woord heeft een associatie met elegant, harmonieus en kunstzinnig en geeft daardoor veel beter weer wat de stoïcijnen onder virtuositeit verstonden. Ze zien die virtuositeit als een verworven staat van volkomenheid die bestand is tegen de onvermijdelijke ups en downs van het leven. Het is een vorm van ‘savoir vivre’, van elegantie, die iedere houding of handeling ondersteunt die overal in doorklinkt en die alle vreugde en pijn omvat. Een diepgaand geluk dat door niets valt te verstoren. Het is ook een staat van wijsheid, onaangetast door mentale verstoringen, en van inzicht dat vrij is van onwetendheid ten aanzien van de ware aard van de wereld.

Een goed en virtuoos leven is meestal ook een gelukkig leven. Geluk is dan wel niet het doel maar het is wel het gevolg van een virtuoos leven. Zozeer dat u uw geluksgevoel zelfs kunt gebruiken als maat om te zien of u virtuoze keuzes maakt. Iets waar u ongelukkig van wordt zal doorgaans iets zijn dat in de ogen van een stoïcijn niet virtuoos is. Het is wat wij met onze christelijke achtergrond ‘zonde’ of ‘het kwade’ zouden noemen. Deze woorden hebben voor de stoïcijnen, net als deugdzaamheid, dus ook een heel andere betekenis dan wij er tegenwoordig aan verbinden. Het kwade of het slechte is voor hen gewoon iets wat niet goed functioneert, iets wat ondeugdelijk is, wat tot een ongelukkig leven leidt. Het gaat om omstandigheden en keuzes die ertoe leiden dat u om de één of andere reden niet meer goed in staat bent u volledig te ontplooien. De zonde in de christelijke zin bestaat voor een stoïcijn net zomin als de christelijke deugdzaamheid bestaat. Het gaat gewoon om iets wat ondeugdelijk is, wat niet doet waar het voor is gemaakt. En dat geldt evengoed voor een hamer als voor een mensenleven. Een slecht mens is dan ook niets anders dan een mens die niet goed functioneert, die niet gelukkig is en er niet in slaagt om van zijn capaciteiten als mens gebruik te maken.

En wat maakt u gelukkig?

Bewust of onbewust streeft iedereen ernaar om zich zo gelukkig mogelijk te voelen en om zo veel mogelijk onplezierige ervaringen te vermijden. Wie staat er tenslotte iedere ochtend op met de gedachte: ‘Vandaag wil ik me eens flink ellendig voelen?’ Iedereen is bewust of onbewust dagelijks aan het proberen zijn geluksgevoel te optimaliseren. Misschien dat u het een andere naam geeft. U denkt vooral bezig te zijn met geld verdienen, plezierige ervaringen te zoeken, u te ontwikkelen of uw geliefden te beschermen, maar dat zijn eigenlijk alleen maar andere omschrijvingen van het zoeken naar een gelukkig leven. Het maakt niet uit hoe u uw activiteiten benoemt, op één of andere manier zijn ze er allemaal op gericht om uw geluksgevoel te vergroten.

Zelfs de aanhangers van etnische zuiveringen zijn er heilig van overtuigd dat hun slachtpartijen en martelingen tot een beter en prettiger leven zullen leiden. Het is tragisch, maar alle dieven en moordenaars denken baat te hebben bij hun kwalijke activiteiten. Het grote probleem ligt dan ook in de manieren waarop we denken gelukkiger te kunnen worden. We doen allemaal onze uiterste best om gelukkig te worden, maar de methoden die we daarbij gebruiken zijn niet zo effectief. We weten gewoonweg niet goed hoe we het moeten aanpakken. In onze kindertijd hebben we een beeld meegekregen van de dingen die we moeten ondernemen om gelukkig te worden. Onderwijs en reclamewereld doen vervolgens hun uiterste best om ons dat beeld ook als we wat ouder zijn goed in te prenten. We moeten hard leren, hard werken en carrière maken, gehoorzamen, veel geld verdienen, veel sociale contacten hebben, veel spullen kopen en consumeren, een leuk model gezinnetje stichten en vooral zo veel mogelijk prettige ervaringen nastreven. Als we dat allemaal maar doen, dan zullen we uiteindelijk wel gelukkig worden.

Toch wijst de realiteit keer op keer weer uit dat ons beeld niet klopt. We zijn niet zo gelukkig als ons wordt voorgespiegeld. Sommigen onder u zijn misschien zelfs ronduit ongelukkig, maar het overgrote deel van de mensen voelt zich noch uitgesproken gelukkig, noch uitgesproken ongelukkig. En dat is jammer, want er zijn weldegelijk mogelijkheden om je prettiger te voelen. De stoïcijnen boden een behoorlijk effectief systeem om dat voor elkaar te krijgen. U zult zich wel afvragen hoe dat systeem dan in elkaar steekt. Laten we daar eens naar gaan kijken.

Het begint er mee dat u zich moet realiseren dat uw oude methodes om gelukkig te worden niet werken en u moet uw oude manier van doen ook echt willen veranderen. Dat klinkt eenvoudiger dan het is. We zijn slecht in het afleren van oude gewoontes. We zijn er, hoe contraproductief en soms destructief ze ook mogen zijn, aan gehecht. U zult dus een serieuze keuze moeten maken om uw manier van handelen blijvend te wijzigen. De stoïcijnse methode begint met eerlijkheid en een rationele analyse van wat u nu werkelijk gelukkig maakt. U moet de draaikolk van uw dagelijkse bezigheden en de maalstroom van uw gedachten even tot rust brengen en bij uzelf onderzoeken wat er nu echt nodig is om u werkelijk gelukkig te maken.

Oefening: Wat maakt u gelukkig en wat maakt u ongelukkig?

Neem een momentje voor uzelf alleen en zoek uit onder wat voor omstandigheden u zich gelukkig voelt. Is het afhankelijk van bepaalde uiterlijke omstandigheden? Bent u gelukkig als u een nieuw paar schoenen hebt gekocht of tijdens een intiem dinertje met uw geliefde? Of bent u misschien op uw gelukkigst tijdens een boswandeling of bij een mooie zonsondergang aan het strand? Wat u ook gelukkig maakt, de kans is heel groot dat u bepaalde omstandigheden nodig hebt om dat fijne gevoel op te kunnen roepen. Heeft u door dat uw geluksgevoel heel kwetsbaar is als het afhankelijk is van dergelijke externe omstandigheden? Zou uw geluk minder fragiel worden als het meer een gemoedsaandoening, een manier waarop u de wereld ziet, zou zijn?

En hoe zit het met de momenten waarop u zich ongelukkig voelt? Is dat afhankelijk van bepaalde uiterlijke omstandigheden? Bent u ongelukkig als uw riante inkomen wordt teruggeschroefd, als u zelf of uw geliefden ziek zijn of als uw partner u de bons geeft? Heeft u door dat u heel kwetsbaar bent als het vooral uiterlijke omstandigheden zijn die u ongelukkig maken? Wat als uw onlustgevoelens nu eens niet afhankelijk zouden zijn van uiterlijke omstandigheden? Wat als ook ongelukkig zijn een manier om tegen de wereld aan te kijken zou zijn?

Mogelijk dat u tijdens dit zelfonderzoek ook tot de ontdekking komt dat lijden niet per se iets slechts hoeft te zijn. Het is vervelend en doet pijn, maar vormt tegelijkertijd een heel sterke aansporing om in actie te komen, om de bron van dat lijden uit te roeien. En dat maakt van lijden dan wel niet iets dat goed is, maar geeft toch zin aan een verder vervelende toestand. Is voor u lijden daarmee misschien iets minder erg geworden?

Tijdens dit kleine zelfonderzoek zult u al gauw tot de conclusie komen dat als u geluk beschouwt als de vervulling van al uw wensen en verlangens het bereiken van dat geluk uiteindelijk tot mislukken gedoemd is. Succes of het winnen van een grote prijs kan een tijdelijk gevoel van vreugde opleveren. Een ongeluk, het overlijden van een dierbare of een ernstige ziekte kan een periode van depressie veroorzaken. Maar vroeg of laat keren we terug naar een algemeen gemiddeld geluksniveau. Zoals we zagen, noemen psychologen dit met een moeilijk aan het Grieks ontleend woord de ‘hedonistische adaptatie’. Ook in het dagelijks leven kun je dit ervaren. Na een derde portie van dat heerlijke aardbeienijs begint u toch echt een beetje misselijk te worden en zelfs die prachtige Médoc gaat u op een gegeven moment tegenstaan. Een nieuwe televisie, een nieuwe iPad of een loonsverhoging kunnen u tijdelijk opbeuren, maar algauw slaat de gewenning toe en keert u terug naar uw gebruikelijke geluksniveau. U raakt gewend aan de nieuwe situatie en u past u eraan aan. Uw vervulde dromen worden het nieuwe normaal. Al gauw ontstaan er dan nieuwe wensen en verlangens. Deze aanpassing gebeurt niet alleen met prettige veranderingen, maar ook bij onprettige veranderingen. Dat is de goede kant van de hedonistische adaptatie. Wanneer mensen ziek worden of gehandicapt raken zorgt hun aanpassingsvermogen ervoor dat ze leren omgaan met hun ziekte en daar niet voor de rest van hun leven doodongelukkig door blijven. Ze passen zich aan aan het onvermijdelijke en kunnen uiteindelijk net zo veel, of weinig, geluk ervaren als hun gezonde medemens.

Voor de stoïcijnen is het je gelukkig of ongelukkig voelen dan ook niet een kwestie van het al dan niet vervullen van al uw wensen en verlangens. Het heeft ook niets te maken met het er al dan niet in slagen om voor u vervelende gebeurtenissen te vermijden. Voor het stoïcisme is geluk een manier om tegen de wereld aan te kijken. Het is een levenshouding.