BEROUW KOMT NA DE ZONDE

Een wel heel christelijke titel voor een blog over stoïcisme. Stoïcijnen kennen niet zoiets als zonde. Ze maken zichzelf geen verwijten en kennen geen berouw. ‘Gedane zaken nemen geen keer’ en ‘bezint eer ge begint’ zijn uitdrukkingen die beter bij hun levensstijl passen. U zult merken dat de gekozen titel in dit geval toch wel bij het onderwerp van deze blog past. Stoïcijnen vinden berouw zonde van hun tijd, maar bezinnen voor ze beginnen past beter in hun straatje.

Net als iedereen doet u het grootste deel van uw dagelijkse bezigheden zonder er echt bij na te denken. Daar is niets mis mee. Het zou heel onhandig zijn als u bij iedere handeling zou moeten nadenken. Eenvoudige bezigheden zoals fietsen of uw haar kammen zouden een onmogelijke opgave worden als u bij iedere stap eerst zou moeten nadenken wat voor handeling u nu weer moet uitvoeren. Dat was wel anders op het moment dat u voor het eerst leerde fietsen. Het was nog niet zo makkelijk om tegelijkertijd evenwicht te houden, te trappen en dan ook nog te sturen. Pas op het moment dat al die handelingen een automatisme waren geworden kon u ook echt fietsen. Fietsen was een gewoonte geworden. Iets wat u zonder er bij na te denken kon doen. Alleen bij handelingen die u nog niet goed onder de knie hebt en die nog geen gewoonte zijn geworden moet u eerst nadenken voor u iets doet.

In de cognitieve psychologie wordt door de bekende psycholoog Kahneman een onderscheid gemaakt tussen zogenoemd systeem 1 denken, snel, emotioneel en intuïtief, en systeem 2 denken, traag, rationeel en weloverwogen. U hebt beide systemen nodig om een beetje normaal te kunnen functioneren. Als u alleen systeem 1 zou gebruiken zouden uw beslissingen weliswaar snel, maar vooral ook dom en irrationeel zijn. Als u alleen systeem 2 tot uw beschikking zou hebben dan zouden simpele taken als fietsen of uw tanden poetsen opeens heel ingewikkeld worden. U zou bovendien veel te traag reageren en al snel onder een tram of aanstormende vrachtwagen terecht komen.

De stoïcijnen kenden dit onderscheid tussen de twee verschillende beslissysteem en maakten er bij hun technieken dankbaar gebruik van. Het ene systeem onbewust, automatisch en op gewoonte gebaseerd en het andere systeem weloverwogen en op bewust rationeel nadenken gebaseerd. Stoïcijnse leraren stimuleren hun studenten om eerst weloverwogen en rationeel te beslissen of een bepaalde handeling goed voor ze is (systeem 2), om dat vervolgens consequent vol te houden zodat het een ingesleten gewoonte wordt (systeem 1). Het idee is dat u met systeem 1 denken een rationele keuze maakt over een bepaalde gedragslijn om daar dan vervolgen een gewoonte van te maken zodat het automatische systeem 2 denken het kan overnemen. Marcus Aurelius, onze stoïcijnse keizer, heeft het in dit citaat over systeem 2 denken:

Vraag je bij alles wat je doet eerst af: Wat betekent het voor mij? En zal ik er later geen spijt van krijgen? (Marcus Aurelius; Dagboeken; hoofdstuk 8.2)

In dit daboek fragment spoort hij zichzelf aan om bewust te oordelen of iets de moeite waard is en bewust te kiezen om dat dan wel of niet te gaan doen. Als er eenmaal besloten is dat iets de moeite waard is, moet het in voorkomend geval altijd uitgevoerd worden tot het ingesleten is tot een gewoonte. Probeer net als Marcus uzelf bij alles wat u gaat ondernemen te vragen: Waarom wil ik dit gaan doen? En: Zal ik er later spijt van krijgen? Ik zeg expres ‘probeer’, want u zult er snel genoeg achter komen dat dit nog niet zo makkelijk is. Het grootste deel van uw leven staat u nu eenmaal op de automatische piloot van het systeem 1 denken. En dat is jammer. Voor u het weet hebt u een flink stuk van uw leven verdroomd met het telkens weer herhalen van dezelfde gedragspatronen. Door uzelf steeds weer  opnieuw de vragen van Marcus te stellen wordt u zich bewust van uw grotendeels onbewuste motieven. Dit helpt u om een eventuele gedragsverandering in gang te zetten en helpt u bovendien om meer in het hier en nu (hic et nunc) te leven. Denk dus na voor u besluit iets te doen en maak er als het u bevalt een gewoonte van. Als u, net als de meeste mensen, in systeem 1 denken vast komt te zitten blijft u uw hele leven steeds maar weer dezelfde dingen doen. En dat maakt u toch al zo korte leven behoorlijk saai. Wacht er niet te lang mee: Berouw komt zo ook voor een stoïcijn na de zonde. Een beetje meer systeem 2 denken kan uw leven echt een stuk interessanter maken.