Het gezond verstand vertelt u dat de wereld is zoals u hem
ziet en voelt. De werkelijkheid bestaat uit dingen als rotsen, tafels, stoelen
en schoonmoeders. De realisten menen dat de wereld is zoals u die ervaart en
niet anders. Toch is het zo dat de dingen die we zien niet helemaal zijn zoals
we ze ervaren. Hoe verder iets van ons af staat hoe kleiner het lijkt te zijn, als
de zon ondergaat verdwijnen de kleuren en wordt alles grijs en zwart en zelfs
een geometrisch figuur als een cirkel ziet er maar vanuit één gezichtspunt uit
als een echte cirkel en wordt vanuit andere hoeken een ellips. Er zijn oneindig
veel voorbeelden die aantonen dat de werkelijkheid helemaal niet hetzelfde is
als uw ervaring van die werkelijkheid. Een realist kan hier op antwoorden dat
de werkelijkheid op zijn minst min of meer overeenstemt met het beeld dat wij
ervan ervaren. Toch stemt de door u ervaren dagelijkse wereld alleen al door
dit soort gezichtsbedrog niet volledig overeen met de werkelijkheid.
Uw gezond verstand vertelt u dat de wereld die u met uw
zintuigen ervaart ook werkelijk is zoals u hem ziet. Zoals we net zagen is dat
niet zo vanzelfsprekend als het op het eerste gezicht misschien wel lijkt. Met wat
kunst en vliegwerk valt echter nog steeds vol te houden dat de realiteit niet
alt te veel verschilt van de manier waarop u die ervaart. Toch bestaat er een
hele groep filosofen die denken dat dat niet klopt. Ze noemen zich de ‘idealisten’
(in tegenstelling tot de zogenaamde empiristen die ik hier de realisten noem) en
denken dat er helemaal geen materiële werkelijkheid bestaat. Alles wat er
bestaat alles wat er met en om u heen gebeurt, speelt zich, in hun ogen,
uitsluitend af in uw geest. Net als in de film ‘The Matrix’ bent u dan een
soort brein in een vat dat zich een wereld inbeeldt waar van alles gebeurt
zonder dat die dingen ook werkelijk bestaan. Deze extreme vorm van idealisme
betekent bijvoorbeeld dat de kamer waarin u dit verhaaltje zit te lezen alleen
in uw verbeelding bestaat. Zodra u de kamer uitloopt om een kop koffie uit de
keuken te halen verdwijnt de kamer niet alleen uit uw blikveld, maar verdwijnt
ook daadwerkelijk. Alles wat niet wordt gedacht houdt op te bestaan. Dit is een
absoluut absurde gedachtegang, maar de ellende is dat onmogelijk te bewijzen
valt dat het niet klopt. Wat u ook probeert te verzinnen om het tegendeel aan
te tonen het zal u nooit lukken. Dat andere mensen bij het aanschouwen van de
wereld een overeenkomstige ervaring hebben als u zegt helemaal niets, ook die
mensen zouden deel kunnen uitmaken van uw fantasiewereld. Geen rode of blauwe
pil maakt dat anders. Niemand kan bewijzen dat de werkelijkheid meer is dan uw
eigen persoonlijke fantasie. Daar staat dan wel weer tegenover dat ook niet te
bewijzen valt dat het standpunt van de idealisten dat de werkelijkheid volledig
geestelijk is, waar is.
Dat betekent niet dat er niets over het idealistische en
realistische standpunt te zeggen valt. Als de werkelijkheid, zoals de
idealisten zeggen, volledig bestaat uit percepties, of, zoals de realisten
zeggen, uit ervaringen dan zou het in principe mogelijk moeten zijn om die
werkelijkheid volledig te doorgronden. Als u slim genoeg was dan zou u in staat
zijn om al het bestaande te begrijpen en ervaren. Maar dat is duidelijk niet
het geval. Neem bijvoorbeeld uw zichtvermogen. Uw ogen kunnen maar een heel
klein stukje van het elektromagnetisch spectrum zien. Radiogolven en
röntgenstralen zijn er wel, maar zijn onzichtbaar voor het blote oog. Ze zijn
in wezen niet anders dan het ‘gewone’ licht dat we wel kunnen waarnemen. Het
enige verschil is de golflengte. Vlinders, bijvoorbeeld, zien de wereld heel
anders dan wij mensen, honden kunnen veel hogere tonen horen dan wij en horen
dus ook een andere wereld dan wij. En dan heb ik het nog niet eens over
zintuigen waar wij als mens niet over beschikken, postduiven kunnen het
magnetisch veld van de Aarde zien, haaien hebben een orgaan waarmee ze de
elektrische impulsen van onder het zand verborgen vissen, kunnen ‘zien’,
vleermuizen ‘zien’ de wereld met echolocatie. U ervaart de wereld dus heel
anders dan de meeste diersoorten. Dat maakt het realistische gezonde verstand
standpunt op eens een heel stuk minder rationeel dan u misschien op het eerste
gezicht dacht.
Maar daar blijft het niet bij. We krijgen onze zintuigelijke
ervaringen niet rauw opgediend. Voor u iets ervaart moet eerst de censuur van
uw hersenen nog gepasseerd worden. Zo komen de zichtsignalen van uw ogen op
zijn kop in uw hersenen binnen. Die zetten alles dan wel weer netjes voor u op
z’n pootjes, maar deinzen er vervolgens helemaal niet voor terug om u alleen
maar een beeld van de dingen waar u toevallig uw aandacht op richt aan te
bieden. Van al de andere dingen neemt uw brein gemakshalve maar aan dat ze niet
veranderen. Uw hersenen laten de achtergrond voor wat hij is en kiezen de
dingen uit die ze u wel en niet laten zien. Zij bepalen wat ze belangrijk
genoeg vinden om tot uw bewustzijn te laten doordringen, niet u. En dat is nog
niet alles. Uw hersenen zijn geprogrammeerd om de wereld op een bepaalde manier
te zien. Ze creëren een op de vermogens van uw zintuigen gebaseerde
werkelijkheid, die aan bepaalde voorwaarden moet voldoen om een voor u
begrijpelijk model van de buitenwereld te laten zien. Het moet een model zijn
dat geschikt is om u te helpen te overleven en de noodzaak daarvan bepaalt voor
een belangrijk deel de vermogens en grenzen van uw kenvermogen.
Zelfs fundamentele randvoorwaarden die noodzakelijk zijn om
überhaupt iets te kunnen ervaren als ruimte, tijd, beweging, materie en
causaliteit zijn minder zeker dan het lijkt en staan tegenwoordig ter
discussie. Einstein en de kwantummechanica laten de ruimte krommen, maken de
tijd afhankelijk van snelheid en afstand, de zo vertrouwde harde materie van, bijvoorbeeld
een steen, blijkt lege ruimte met een soort krachtveld te zijn en zelfs die
lege ruimte is niet leeg, maar is doorspekt met virtuele deeltjes. Kortom de
werkelijkheid van uw gezond verstand heeft nog maar heel weinig weg van de
werkelijkheid van de moderne wetenschap.
De wereld die u ervaart wordt dus beperkt door de begrensde
vermogens van uw zintuigen en door de beperkingen van uw brein. Dat betekent
dat buiten kijf staat dat de realiteit, de wereld zoals die echt is
onafhankelijk van uw ervaringen, anders is dan de wereld die u ervaart. Omdat de
werkelijkheid die we ons voorstellen de enige wereld is die we kennen en
waarschijnlijk ook de enige wereld is die we ons kunnen voorstellen, is het
enorm moeilijk om te moeten toegeven dat dit onmogelijk de wereld kan zijn
zoals die echt is. Toch is het rationeel om te concluderen dat de werkelijkheid
van uw gezond verstand niet de werkelijke werkelijkheid is.
U zult zich ondertussen wel afvragen wat deze verhandeling
over het menselijk kenvermogen met de stoïcijnen te maken heeft. Ons beeld van
de werkelijkheid is voorzichtig uitgedrukt wat wankel. De stoïcijnen waren zich
hier min of meer van bewust. Ze wisten echter ook dat deze door zowel onze
zintuigen als hersenen gemanipuleerde ervaringen de enige manier zijn waarop
het ‘hegemonikon’ (zelfbewustzijn) zich bewust kan zijn van de wereld. Ze gaan
er dan ook vanuit dat een mens zich door een combinatie van de indrukken van de
zintuigen en een goed gebruik van zijn denkvermogen een realistisch beeld van
de werkelijkheid kan vormen. Dat beeld zal niet altijd kloppen en nieuwe
gebeurtenissen zullen regelmatig een ander licht op de situatie werpen, maar
dat neemt niet weg dat een goed werkend ‘hegemonikon’ tot een aannemelijk en
werkbaar beeld van de buitenwereld kan komen. Het is helemaal niet zo gek om er
vanuit te gaan dat we een adequaat idee hebben van de wereld buiten ons. Wij
zijn tenslotte aan de zelfde natuurwetten onderworpen als die wereld. Als ons
beeld niet redelijk zou kloppen zouden we allang zijn uitgestorven. Wie niet in
staat is een aanstormende sabeltandtijger te onderscheiden van een wegvluchtend
hert is nu eenmaal gedoemd het loodje te leggen.
U zult zich moeten realiseren dat uw beeld van de
buitenwereld eigenlijk een fantasiebeeld is. U ervaart de wereld via uw
zintuigen in uw hoofd. Het beeld in uw hoofd klopt niet met de realiteit, het
is een best goed gelijkende foto van iets anders. Die foto is goed genoeg om
het u mogelijk te maken u in uw dagelijks leven te redden, maar het blijft een
foto en niets meer. Het is goed om dit in uw achterhoofd te houden als de
gebeurtenissen in dat dagelijks leven weer eens donker en grauw lijken te zijn.
Misschien is uw duistere blik op de werkelijkheid wel niet zo realistisch als u
denkt. Toch beschikken we over het vermogen om dit te beseffen en we kunnen het
ons misschien wel niet voorstellen, maar we zijn weldegelijk in staat om met
onze rationele vermogens iets van die steeds gekker lijkende werkelijkheid te
begrijpen. Onze menselijke rationaliteit is ons enige instrument waarmee de
grens van ons kenvermogen een klein beetje kunnen opschuiven. Misschien kunnen
we zo die onwerkelijke werkelijkheid toch nog een beetje begrijpelijker maken
en het menselijk kenvermogen een klein stukje opschuiven.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten