De neurologie van emoties en het stoïcisme

 Emoties kunnen u omver blazen als een orkaan, ze kunnen u op uw knieën dwingen, de adem benemen en ze kunnen u optillen in extase en genot. Emoties kunnen overweldigend zijn, maar zijn ook op de rustigere dagen op de achtergrond aanwezig. Het zijn uw emoties die u in beweging brengen. Zonder emoties zou u niet meer zijn dan een ambitieloze zombie. Emoties zorgen ervoor dat u overleeft en zetten u aan om datgene te doen wat goed is voor uw organisme en om datgene te vermijden wat schadelijk voor u is. Althans wat goed en slecht was voor een prehistorische mens op de Afrikaanse savanne, dat komt niet helemaal overeen met wat voor u als moderne postindustriële stadsbewoner goed of slecht is. Een goede reden om eens te kijken hoe dat nu werkt met die emoties.

Bij het ontstaan van een emotie worden in de hedendaagse neurologie en psychologie drie fases onderscheiden. De pre-emotie, de emotie en wat u daar uiteindelijk mee doet. Ook de oude stoïcijnen maakten dit onderscheid al. Ze gebruikten een andere terminologie, maar het achterliggende idee was hetzelfde. Zo beschreef Seneca 2000 jaar geleden de eerste fase van een woedeaanval als volgt:

Je vraagt of het wel mogelijk is om een driftbui te onderdrukken. Als ze opkomt zonder dat we dat willen, zal ze zich immers nooit aan de rede willen onderwerpen. Tot op zekere hoogte klopt dat, omdat alle reflexen of pre-emoties niet gecontroleerd kunnen worden en niet zijn te vermijden. Zo krijgen mensen kippenvel als je koud water over ze heen gooit, ze schrikken als ze onverwacht worden aangeraakt, hun haren gaan overeind staan als ze iets gruwelijks horen en ze worden duizelig als ze in de diepte kijken. Daarover hebben we geen controle, het valt volledig buiten het bereik van onze rede. Woede kan in de volgende fase wel door de rede in toom worden gehouden. Het is een fout van de rede als die instemt met een eerste pre-emotie. (Seneca; Over de Woede: boek 2 hoofdstuk 2)

De eerste fase van een emotie is reflexief en dus onvermijdelijk. Het is een puur lichamelijke reactie die bestaat uit het in uw bloed loslaten van een stoot adrenaline of een ander hormoon. Het is het totaal van biologische processen dat als reactie op een ervaring in uw lichaam plaatsvindt. Het bestaat uit het loslaten van hormonen, het activeren van uw autonome zenuwstelsel, uw gezichtsuitdrukking verandert, u rilt of wordt rood en uw lichaam prepareert zich op actie. Het is zinloos om te proberen dergelijke automatische reacties te onderdrukken. Deze fase noemen de stoïcijnen de pre-emotie.

De tweede fase van een emotie is cognitief en daar valt wel iets aan te doen. Het is de subjectieve beleving van al die lichamelijke processen. U reflecteert kort op wat er met u gebeurt, u schat de situatie in, stelt de oorzaak vast en geeft een oordeel. Dit is de fase waarin u instemt met de pre-emotie en besluit dat het volkomen gerechtvaardigd is dat u zich voelt zoals u zich voelt. Op dat moment verandert een reflexieve pre-emotie in een echte emotie. Het gevoel wordt nog eens versterkt doordat er een extra dosis hormonen in uw bloed wordt losgelaten. Tenslotte laat u zich in de laatste fase blindelings meeslepen door uw gevoelens. U gaat over tot actie waar die ook toe leidt. Het is nu te laat om uw gedrag nog te sturen. Uw emotie is onbeheersbaar geworden.

Laten we eens gaan kijken wat er in uw brein gebeurt bij het ontstaan van emoties. De neurologie van emoties omvat een complex netwerk van structuren en processen in de hersenen die betrokken zijn bij het ervaren, begrijpen en reguleren van emoties. Sterk vereenvoudigd ziet het er dan als volgt uit:

Zintuiglijke informatie komt uw hersenen binnen in het limbisch systeem. Dit evolutionair oudere systeem wordt ook weleens het ‘reptielenbrein’ genoemd, en omvat de amygdala, hippocampus en andere structuren zoals de thalamus en hypothalamus. Het limbisch systeem werkt samen om emoties snel te verwerken en te reguleren. Het speelt een rol bij het verbinden van emotionele stimuli met fysiologische reacties. Het is betrokken bij het creëren van angst, woede en andere intense emoties, en het speelt ook een rol bij het vormen van emotionele herinneringen. Het ontvangt input van de zintuigen om snel te kunnen reageren op potentiële bedreigingen en kansen. Het reptielenbrein is betrokken bij de reactie van het lichaam op stress, waarbij het de afgifte van hormonen zoals cortisol kan bevorderen om het lichaam voor te bereiden op actie in reactie op dreigende situaties. Dit is de plaats waar de pre-emoties ontstaan.

Verschillende hormonen, zoals cortisol, adrenaline en oxytocine, spelen daarbij een rol. Zo wordt bijvoorbeeld cortisol vaak geassocieerd met stressreacties, terwijl oxytocine gevoelens van verbondenheid en vertrouwen kan bevorderen. Ook neurotransmitters zoals serotonine, dopamine en noradrenaline zijn betrokken bij het reguleren van stemming en emoties. Onevenwichtigheden in deze neurotransmitters kunnen leiden tot stemmingsstoornissen zoals depressie of angst. Als stoïcijn wilt u dergelijke onevenwichtigheden kosten wat kost zien te voorkomen. Dat kan echter pas in de tweede fase van het ontstaan van een emotie.

In die tweede fase komt de met een pre-emotie ingekleurde zintuiglijke indruk in de prefrontale cortex terecht. Dit evolutionair jongere deel van uw brein wordt ook wel het ‘mensenbrein’ genoemd. Dit is waarschijnlijk de plek waar wat de stoïcijnen het ‘hegemonikon’ noemen is gesitueerd. Met name het deel van de cortex dat de ventromediale prefrontale cortex wordt genoemd, is betrokken bij het begrijpen en reguleren van emoties en het nemen van beslissingen op basis van de door het reptielenbrein aangeleverde emotionele informatie. Het speelt een rol bij het beheersen van impulsief gedrag. Dit is de plek van de tweede fase waar de daadwerkelijke emotie tot stand komt. 

Zo helpt de prefrontale cortex (het mensenbrein) bij het evalueren van emotionele stimuli en situaties. De prefrontale cortex speelt een rol bij het ophalen en verwerken van emotionele herinneringen. Het helpt bij het contextueel plaatsen van emotionele gebeurtenissen en het integreren van emotionele informatie in het geheugen. Tevens is het betrokken bij het reguleren van emoties en het nemen van beslissingen op basis van emotionele informatie. Alleen hier kunt u impulsief emotioneel gedrag onder controle krijgen, en kunt u een passende adaptieve reactie op emotionele uitdagingen selecteren. Uw mensenbrein kan de emotionele waarde van stimuli beoordelen en beslissingen sturen op basis van deze evaluatie. Het kan, bijvoorbeeld, bepalen of een situatie werkelijk veilig is of toch een potentiële bedreiging vormt. De prefrontale cortex is essentieel bij het reguleren van emotionele expressie. Het kan remmende signalen sturen naar het limbisch systeem, het reptielenbrein, waardoor het mogelijk is om emoties te onderdrukken of te moduleren.

Tenslotte breekt de derde fase aan. Dit is het moment waarop u zich volledig hebt overgegeven aan het oordeel van uw prefrontale cortex. Uw emotie is onomkeerbaar geworden en u gaat over tot actie. Uw mensenbrein, de prefrontale cortex, heeft de emotionele stimulus van uw reptielenbrein, het limbisch systeem, geïnterpreteerd op basis van cognitieve processen, zoals herinneringen, overtuigingen en sociale normen. Als de emotie als gepast wordt beschouwd, kan de prefrontale cortex mechanismen activeren om de emotie te reguleren en passende reacties te bevorderen. Dit kan betekenen dat het remmende signalen stuurt naar uw reptielenbrein (het limbisch systeem) om de intensiteit van de emotie te verminderen, of dat het juist stimulerende signalen verstuurt om de emoties te intensiveren. Er worden gedrags- en copingstrategieën geactiveerd om iets met de emotie te doen. Op basis van de evaluatie en regulatie van de emotie neemt u, oftewel uw mensenbrein of uw prefrontale cortex, beslissingen over hoe te reageren. Dit kan resulteren in acties, zoals het tonen van empathie, het uiten van affectie, het nemen van voorzorgsmaatregelen, vechten, vluchten of het beheersen van impulsen bij woede.

Kortom, wanneer uw mensenbrein eenmaal instemt met een emotie, betekent dit dat het verschillende hogere cognitieve processen heeft doorlopen om de emotie te begrijpen en er effectief op te reageren, wat resulteert in adaptief gedrag en emotionele regulering. Dit proces komt overeen met de stoïcijnse emotieleer. Stoïcijnen geloofden dat emoties ontstaan uit ons oordeel over gebeurtenissen, niet uit de gebeurtenissen zelf. Ze onderscheidden tussen ‘pre-emoties’ en ‘emoties’. Pre-emoties zijn de eerste reacties die we hebben op een gebeurtenis, zoals een reflexmatige schrikreactie. Emoties, anderzijds, zijn de volledig ontwikkelde gevoelens die voortkomen uit onze interpretatie en beoordeling van de situatie.

Zoals we zagen ondersteunt de moderne neurologie dit idee. Neurologisch gezien worden emoties gegenereerd door de amygdala, een deel van het limbische systeem van de hersenen dat betrokken is bij emotieverwerking. We noemden het limbisch systeem eerder het reptielenbrein. Dit reptielenbrein kan reageren op stimuli voordat we ons er zelfs maar bewust van zijn, wat lijkt op de stoïcijnse pre-emoties. Deze initiële reacties kunnen leiden tot verdere verwerking in het deel van de hersenen waar cognitieve evaluatie plaatsvindt, vergelijkbaar met de stoïcijnse oordeelsvorming.

Interessant is dat moderne neurowetenschap ook benadrukt dat onze interpretatie van gebeurtenissen een cruciale rol speelt bij het bepalen van onze emotionele reacties. Dit sluit aan bij de stoïcijnse opvatting dat onze oordelen en interpretaties de basis vormen voor onze emoties. Dus, terwijl de stoïcijnse filosofie en moderne neurologie verschillende terminologie en conceptuele kaders gebruiken, zijn er toch belangrijke overeenkomsten in hun benadering van hoe emoties ontstaan en worden gereguleerd.