PANPSYCHISME OF EEN BEWUST UNIVERSUM

Panpsychisme is de filosofische leer dat alle materie een vorm van bewustzijn bezit. Een bewustzijn dat zo ver gaat dat ook het universum als verzameling van al het bestaande als een soort bewust organisme wordt aangemerkt. De stoïcijnen waren fervente aanhangers van een dergelijke wereldziel. Het klinkt gek en wel heel esoterisch voor een zo door en door rationele en materialistische filosofische stroming als het stoïcisme. Toch is dat stoïcijnse panpsychisme minder irrationeel dan het lijkt en zit er misschien wel meer achter dan je zo op het eerste gezicht zou denken.

Eén van de moeilijkste en meest prangende wetenschappelijke vragen van dit moment is de vraag waar bewustzijn vandaan komt. De gangbare mening is dat bewustzijn alleen voorkomt in de hersenen van de meer ontwikkelde dieren. Van alle dieren heeft eigenlijk alleen de mens een verder ontwikkeld zelfbewustzijn. Als dat klopt zou dat betekenen dat bewustzijn iets is dat nog niet zo heel lang bestaat en dat in niet meer dan een heel klein deeltje van het universum voorkomt. Bewustzijn wordt dan gezien als de capaciteit van mensen tot zelfbeschouwing en nadenken over zijn omgeving en handelen.

De stoïcijnen hanteren een heel wat ruimer bewustzijnsbegrip. Ze gaan er vanuit dat zelfs de meest eenvoudige bestanddelen van het universum, zoals quarks en elektronen, onderworpen zijn aan één of andere vorm van gewaarwording. Deze fundamentele deeltjes reageren op elkaar en gaan verbindingen met elkaar aan. Ze zijn zich zo op een heel primitieve en basale manier van elkaar bewust. Het is dit basale bewustzijn dat volgens de stoïcijnen ook ten grondslag ligt aan het dierlijke en menselijke bewustzijn. Het verschil in bewustzijn tussen een elektron, een steen, een bacterie, een hond en een mens is volgens hen niet meer dan een verschil in gradatie. Het gaat in hun ogen dus om de capaciteit tot gewaarwording die bepaalt of iets bewust is of niet. Dat betekent dat al het bestaande een zekere mate van bewustzijn kent. Maar daar blijft het niet bij ook grotere structuren zoals sterrenstelsels en uiteindelijk het hele bestaande universum hebben op die manier een soort van eigen bewustzijn. Een bewustzijn dat zonder enige twijfel anders is dan het ‘normale’ dierlijke en menselijke bewustzijn, maar dat daarom nog niet minder bewust is.

Binnen deze redenering hebben mensen een heel rijk en complex bewustzijn, zijn apen en huisdieren als honden en paarden zich zeker ook bewust en muizen al weer een stuk minder. Maar hoe zit het dan met slakken, planten en bacteriën? Volgens de gangbare ideeën zou er een bepaald moment moeten zijn waarop het bewustzijn ophoudt te bestaan. Van planten is het bekend dat ze zich bewustzijn van de stand van de zon, de plek waar water en voedingsstoffen zijn te vinden en zelfs dat ze met hun buren communiceren door een chemische noodkreet te slaken als ze door insecten worden aangevreten. Het lijkt misschien wel een heel ander niveau van bewustzijn dan het bewustzijn van een mens, maar is het in wezen echt zo anders? Is er wel een grens waarbij het bewustzijn helemaal verdwijnt en de grote duisternis van de onbewuste materie begint? Ligt die grens dan misschien bij levende wezens? Maar die grens is ook al niet altijd even duidelijk. De grens tussen levende wezens en dode materie is heel wat minder helder dan vroeger werd gedacht. In hoeverre zijn sporen, virussen en prionen nog wel als levende wezens te beschouwen? Virussen zijn niets meer dan pakketjes erfelijk materiaal dat een levende cel infecteert om zich zelf te kunnen voortplanten en een prion is niets anders dan een eiwitstructuur dat andere eiwitten weet aan te zetten om zich op een abnormale, doorgaans ziekteverwekkende, manier te gaan vouwen.

Waarom zou bewustzijn niet ook een soort glijdende schaal van steeds verminderende sterkte kunnen hebben? Bewustzijn niet als een lamp die aan of uit staat, maar als een soort continuüm dat van levende materie overgaat op wat doorgaans tot de dode materie wordt gerekend. Zo bezien is het eigenlijk helemaal niet zo irrationeel om bewustzijn te definiëren als het vermogen tot gewaarwording en reactie. Een vermogen dat anders en minder is maar dat zelfs op het niveau van elementaire deeltjes nog tot op zekere hoogte aanwezig blijft. Maar past dit wel binnen een wetenschappelijk wereldbeeld?

Mensen zijn zich bewust van de buitenwereld. Ze scheppen voor zichzelf een beeld van de buitenwereld dat bestaat uit een mengeling van kleuren, geluiden, gevoelens, geuren en smaken. Met neurologisch onderzoek kan worden vastgesteld dat bepaalde delen van het menselijk brein betrokken zijn bij de totstandkoming van dat beeld. Met steeds verdergaande technieken en onderzoeken kan steeds beter worden vastgesteld welke processen betrokken zijn bij de verschillende menselijke bewustzijnstoestanden. Tot in detail kunnen bepaalde elektrochemische reacties worden aangewezen die ten grondslag liggen aan de mogelijkheid van ervaring. Dat is spannende wetenschap en erg mooi, maar beantwoord nog steeds niet de vraag wat het is om een bepaalde ervaring te hebben. De kwantitatieve beantwoording van de vraag van wat het bewustzijn is, is nog steeds niet hetzelfde als de beantwoording van de kwalitatieve vraag wat het is om bewustzijn te ondergaan.

De discussie over het bewustzijnsfenomeen lijkt zich zo te concentreren rond twee polen. Eén pool waarin wordt gezegd dat bewustzijn een puur kwantitatief probleem is dat alleen met neurologisch onderzoek kan worden opgelost, en een andere pool waarin bewustzijn als iets ongrijpbaars mystieks en spiritueels wordt aangemerkt. Het fundamentele verschil ligt hierbij in de werkwijze van de wetenschap. Wetenschap beantwoord de vraag hoe de materie zich gedraagt, maar eigenlijk niet de vraag wat materie nu eigenlijk is. Het houdt zich bezig met vragen als aantrekking, afstoting, beweging en verbinding, maar het zegt niets over de intrinsieke aard van de materie. De wetenschap geeft daarmee dus een kwantitatieve maar geen kwalitatieve verklaring voor het bestaan van zoiets als bewustzijn. Dat neemt niet weg dat de wetenschappelijke verklaring voor bewustzijn onontbeerlijk is voor een goed begrip van dit fenomeen, maar door deze kwantitatieve verklaring samen te nemen met de kwalitatieve stoïcijnse bewustzijnsleer denk ik dat je een heel eind komt met het geven van een verklaring voor zowel de externe als de interne aspecten van iets dat zo ongrijpbaar lijkt te zijn als het bewustzijn.

Dat betekent dan wel dat je opeens met een bewust universum zit opgescheept. Toch is dat heel wat minder raar dan het lijkt. Mensen zijn bewuste wezens. Ze zijn in staat tot gewaarwording en vormen zich een beeld van de buitenwereld. Maar ze zijn zelf ook een onderdeel van die buitenwereld. Door het bestaan van bewuste wezens als de mens is het universum zich dus van zichzelf bewust. Er bestaat ontegenzeggelijk een stukje van het universum dat zich bewust is van zichzelf en daarmee is het universum dus een bewust wezen geworden. De stoïcijnse leer van de wereldziel is daarmee een stukje minder irrationeel en onwaarschijnlijk geworden.