STOÏCIJNSE LIEFDE EN VRIENDSCHAP

 

In de Oudheid werd er geen onderscheid gemaakt tussen vriendschap en liefde. Vriendschap was in die tijd gewoon een vorm van liefde. Het was één en dezelfde emotie. Er waren wel verschillen in intensiteit en in het object waarop het gericht was, maar in wezen bestond er geen wezenlijk verschil in het ondergane gevoel. Bij liefde denkt u waarschijnlijk in de eerste plaats aan menselijke relaties of aan uw kat of hond, maar liefde kan ook betrekking hebben op voorwerpen, de antieke vaas van oma, of op abstracties als een land of een voetbalclub. Aristoteles, die toch al gek op lijstjes en indelingen was, verdeelde deze vriendschappelijke liefde in drie categorieën:

·       Vriendschap gericht op het nut, tegenwoordig zou dat een relatie gericht op wederzijds voordeel worden genoemd. Omdat we van nature sociale wezens zijn behandelen we dergelijke ‘vrienden’ vriendelijk, maar zodra de relatie geen nut meer oplevert wordt er doorgaans een streep onder gezet. Denk hierbij aan de relatie met uw collega’s, of de relatie met uw loodgieter of kruidenier.

·       Vriendschap gericht op het plezier. Ook deze categorie is gericht op wederzijds voordeel, maar dan niet op materieel, maar op emotioneel voordeel. Het gaat dan vooral om de leden van een sportclub, drinkmaatjes, mensen waar mee je samen uit of op vakantie gaat. Dit komt het dichts bij onze huidige opvatting van vriendschap. Ook deze vriendschappen stoppen al snel bij een verhuizing, verandering van school, het krijgen van kinderen of een verandering in interesses.

·       Tenslotte onderkent Aristoteles de vriendschap gericht op virtuositeit. Daar is sprake van zodra mensen zonder bijbedoelingen van elkaars gezelschap genieten. Dit soort vrienden zijn een ‘spiegel voor de ziel’ en bij deze vorm van vriendschap helpen de vrienden elkaar bij hun persoonlijke ontwikkeling en groei. Hieronder vallen wat we tegenwoordig al gauw boezemvrienden of romantische liefde zouden noemen. Vriendschap gericht op het goede beschreef dan ook niet alleen heel diepe vriendschappen maar ook de band met familieleden en partners.

Alle soorten relaties werden door de stoïcijnen als te prefereren maar voor een echt virtuoos leven niet absoluut noodzakelijk beschouwd. De laatste categorie was wel het belangrijkst. Eigenlijk was die categorie voor hen de enige vorm van vriendschap die die naam ook echt verdiende. Vriendschappen gericht op wederzijds voordeel of op plezier zijn nu eenmaal breekbaar. Epictetus zei er dit over:

“Waar anders is er sprake van echte liefde dan waar trouw, zelfrespect, overgave en virtuositeit de hoofdrol spelen? ‘Maar hij heeft altijd goed voor me gezorgd en dan zou hij niet van me houden?’ Ach slaaf, weet jij veel of hij niet net zo voor je gezorgd heeft als voor zijn schoenen of zijn paard? Hoe weet je zo zeker dat hij je niet, zodra je niet meer bruikbaar bent, zal weggooien als een gebroken bord?’

Bij echte stoïcijnse vriendschap/liefde gaat het dus niet om materieel nut of plezier maar het draait er om het beste uit jezelf en je partner naar boven te halen. Zelfs deze vorm van op de virtuositeit gerichte liefde is niet onvoorwaardelijk. Liefde mag nooit leiden tot een blinde loyaliteit voor je partner. Liefde kan, zoals we zagen, ook gericht zijn op abstractere objecten, zoals een bepaald voorwerp, waar u enorm aan gehecht bent, een sportclub, waar sommige mensen hun hele identiteit aan ophangen of een land. Soldaten zijn vaak zelfs bereid hun leven voor koning en vaderland te geven. Voor dat soort liefdes geldt des te meer dat de rede altijd de leidraad voor uw handelen moet blijven. Zeker dit soort liefde mag nooit onvoorwaardelijk zijn en boven uw persoonlijke virtuositeit en moreel kompas worden gesteld.

Hoe kunnen we dan liefhebben zonder onze stoïcijnse beginselen te verraden? Dat u u zelfs in uw liefdesleven door de rede moet laten leiden betekent niet dat deze kille ratio in de plaats komt van uw emoties. Zo werkt het niet, het gevoel blijft hetzelfde maar passeert eerst de zeef van de rede. U zult zich herinneren dat emoties een oordeel zijn. Een oordeel dat rationeel en kloppend of irrationeel en verkeerd kan zijn. Als uw liefdesoordeel klopt mag u van een stoïcijn uw liefde vieren. Uw liefdesgevoelens kunnen echter ook gebaseerd zijn op een foutief oordeel. Liefde, zeker verliefdheid, kan heel bezitterig en frustrerend zijn. Het kan iemand volledig afhankelijk maken van de persoon waar hij verliefd op is. Het kan hem zo gehecht aan een persoon maken dat hij denkt er niet meer zonder te kunnen. Dat berooft de betreffende verliefde mens van zijn vrijheid en maakt hem tot een slaaf. Op zo’n manier leidt liefde algauw tot de vervelende emoties die u als stoïcijn nu juist wilt vermijden.

Maar ook als uw liefdesoordeel correct is blijft het belangrijk dat u zich bij alles wat u lief heeft bedenkt wat het is dat u bemint. Dat geldt niet alleen voor mensen, maar ook voor de spullen waar u aan gehecht bent. Als u van een mooie antieke theepot, die nog van uw oma was, houdt, besef dan dat die pot van aardewerk is gemaakt. Het ligt in de natuur van aardewerk dat het kan breken. Hoe voorzichtig u ook bent, het kan altijd gebeuren dat u of iemand anders of desnoods een aardschok die pot doet breken. Door daar goed van doordrongen te zijn zal u niet al te zeer van streek raken als de theepot toch een keer breekt. Hetzelfde geldt voor uw geliefden. Het klinkt misschien een beetje macaber, maar het is toch zo. Als u van uw partner en kinderen houdt, besef dan dat ze net zo sterfelijk zijn als u dat bent. Epictetus zei het in zijn Handboek zo:

“Bij alles wat je boeit, van nut is of waar je van houdt, moet je bedenken wat voor soort ding het is. Begin daarbij met de kleinste dingen. Als je van een kruik houdt bedenk je dan: “Ik hou van een kruik”. Want als hij dan breekt, zal je niet in verwarring worden gebracht. Als je je kind of je partner kust, zeg dan dat je een mens kust. Want als ze dan sterven, zal je niet in verwarring worden gebracht.” (Epictetus, Handboekje, hoofdstuk 3).

Deze vorm van liefde lijkt misschien wel een beetje afstandelijk, maar is wel een stuk realistischer en beschermt u, op zijn minst gedeeltelijk, tegen een aantal van de hardste slagen van het lot. In deze tijd waarin de romantische liefde wordt verheerlijkt en er zeer onrealistische verwachtingen van de liefde en de geliefde bestaan is het helemaal niet zo gek om wat meer met beide benen op de grond te gaan staan. De wereld van de romantische films en de reclame is nou eenmaal niet de echte wereld. Uw geliefde is net zo min perfect als dat u dat zelf bent en zal zeker niet altijd op de manier reageren die u denkt te mogen verwachten. De onvermijdelijke teleurstelling die dat met zich meebrengt is alles behalve bevorderlijk voor een prettig leven. Hoog tijd voor wat meer stoïcijns realisme. Zelfs in de liefde.

Een relatie mag nooit zo onvoorwaardelijk worden dat foutief handelen van de ander wordt goed gepraat en gedekt. In de ogen van een stoïcijn is er dan geen sprake meer van vriendschap of liefde, maar van vrijwillige slavernij. De meedogenloze loyaliteit binnen een maffiafamilie, de blinde liefde voor volk en vaderland, de gepassioneerde gehoorzaamheid aan een charismatisch leider zijn in stoïcijnse ogen geen echte vriendschap of liefde. Het is niet meer dan een slaafse en irrationele gehoorzaamheid aan een doorgeschoten irrationeel groepsgevoel. U mag dan wel het gevoel hebben dat uw familieband boven alles gaat, maar als uw partner een moordenaar blijkt te zijn mag u niet stil blijven zitten. U mag dan wel het gevoel hebben dat u een speciale band hebt met het stukje grond waarop u geboren bent, of met een zeer welsprekende leider die precies zegt wat u wilt horen, maar als uw land of die leider andere mensen onderdrukken en vervolgen mag u daar niet aan meewerken. Hoe sterk uw verering en gevoelens ook mogen zijn. U moet er voor waken dat uw gevoelens nooit de overhand krijgen over uw ratio.

Daar staat dan wel weer tegenover dat stoïcijnse liefde onvoorwaardelijk is. Een stoïcijn geeft, maar verlangt daar niets voor terug. Hij verwacht dat ook helemaal niet. Het is niet belangrijk dat er iemand van hem houdt, het is alleen belangrijk dat hij lief heeft. Het liefhebben is immers iets wat in zijn vermogen ligt. Het is echter wel een door de rede getemperde liefde. Dat betekent dat een stoïcijn niet snel in een passionele liefde zal duiken. Misschien een beetje saai, maar daar staat dan wel weer tegenover dat emoties als jaloezie, liefdesverdriet en zelfs haat bij het stuklopen van de liefdesrelatie worden voorkomen. En dat geldt ook voor de abstractere vormen van liefde voor een club of een land. Een dergelijke liefde leidt dikwijls tot uitsluiting, geweld en zelfs haat jegens buitenstaanders. Dat soort emoties zijn niet alleen vervelend voor uzelf, maar kunnen ook tot voor anderen heel akelig gedrag aanleiding geven. Soms zelfs tot moord en genocide. De ellende die mensen tijdens een vechtscheiding over zich zelf, hun voormalig geliefden, hun gezamenlijke kinderen en hun omgeving weten uit te roepen zal u niet onbekend zijn. Voetbalrellen en nationalistische moordpartijen al evenmin. De liefde van een stoïcijn moet van hem en anderen een beter en gelukkiger mens maken.