Plezier als doel van het leven?

Vraag een hedendaagse filosoof naar het doel van het leven en de kans is groot dat je een vragende blik en een schouderophalen oogst. Filosofie lijkt in onze tijd soms een abstracte, wereldvreemde discipline geworden. Tweeduizend jaar geleden was dit wel anders. Toen waren filosofen het roerend met elkaar eens: de kern van de filosofie was het nastreven van een gelukkig en geslaagd leven. De hamvraag was dan natuurlijk: hoe bereik je zo’n leven? De verschillende antieke filosofische scholen boden elk hun eigen antwoord, maar ze deelden de fundamentele overtuiging dat dit de meest cruciale vraag van de filosofie was. Filosofie ging in de ogen van de oude Grieken in essentie over het bereiken van levensgeluk. Voor hen was de zin van het leven niet iets verhevens of esoterisch, maar juist heel praktisch: het zoeken en vinden van geluk in het dagelijks bestaan. De stoïcijnen vormden hierop geen uitzondering. Sterker nog, zij claimden dat hun levensfilosofie de meest betrouwbare weg naar geluk bood die er maar te vinden was. En, weet u, onze hedendaagse wetenschap lijkt erop te wijzen dat ze nog gelijk hadden ook.

Maar is zo’n handleiding voor een gelukkig leven eigenlijk wel nodig? We leven toch in de gelukkigste tijd ooit? Geluksonderzoek wijst immers uit dat we ons over geluk helemaal geen zorgen hoeven te maken. We zouden al overladen zijn met geluk en tevredenheid. Maar strookt dit wel met de realiteit? In geluksonderzoeken, en in het gangbare spraakgebruik, wordt geluk vaak gemeten aan de hand van een aantal basiscriteria. Gezondheid geldt bijvoorbeeld als een onmisbare voorwaarde voor geluk, net als materiële welvaart, een goed inkomen en een respectabele sociale status. Ook het hebben van een liefdesrelatie en een hechte vriendenkring worden traditioneel gezien als belangrijke pijlers van een gelukkig leven. Op het eerste gezicht lijkt het inderdaad goed gesteld met onze welvaart, gezondheidszorg en sociale netwerken. Maar voelen we ons ook daadwerkelijk zo gelukkig en tevreden als de statistieken ons willen doen geloven?

Ondanks alle rooskleurige rapporten, lijkt een diep gevoel van onbehagen wijdverspreid. Nog nooit werden er zoveel antidepressiva en kalmeringsmiddelen voorgeschreven als in de afgelopen decennia. Stress en een gevoel van chronische vermoeidheid zijn epidemisch geworden. Statistisch gezien zijn we misschien wel de gelukkigste generatie ooit, maar diep van binnen knaagt er iets. Doen we alsof we gelukkig zijn, uit schaamte om toe te geven dat we ons eigenlijk ongelukkig voelen? We hebben immers alles wat volgens de ‘geluksexperts’ nodig is: een comfortabel huis, een glimmende auto, exotische vakanties, een goedbetaalde baan en een fotogeniek gezin dat zo uit de wasmiddelenreclame lijkt te zijn weggelopen. Het zou toch niet anders mogen zijn dan dat we gelukkig zijn? Maar waar komt dan dat knagende gevoel van onbehagen vandaan? Schuilt de oorzaak misschien in de oppervlakkigheid van het geluk dat ons tegenwoordig wordt voorgespiegeld door de media, de glimmende brochures van vakantieparken en de perfecte plaatjes van lachende gezinnen in reclames? Een geïdealiseerde wereld vol met blije baby’s en vitale senioren, die de rauwe realiteit van poepluiers, slapeloze nachten, deadlines, irritante collega’s, files, eenzaamheid en ouderdomskwalen angstvallig verdoezelt. Is dit niet het bewijs dat de traditionele ‘ingrediënten’ voor geluk ontoereikend zijn?

De stoïcijnen waren ervan overtuigd dat het een fundamentele misvatting is om geluk te verwarren met materiële rijkdom, sociale contacten of plezierige ervaringen. Zij begrepen als geen ander dat het onmogelijk is om je altijd en overal prettig te voelen. Een constante, opgewekte stemming en de permanente afwezigheid van pijn, zowel fysiek als mentaal, is een illusie. De aanwezigheid of afwezigheid van externe factoren die een prettig gevoel geven, zoals fijne vrienden of een goedgevulde bankrekening, is onvoorspelbaar en daarom van ondergeschikt belang. Sterker nog, volgens de stoïcijnen spelen deze externe factoren helemaal geen cruciale rol in het bereiken van een stabiel en duurzaam geluksgevoel.

Waarom niet? Omdat deze factoren, zo argumenteerden de stoïcijnen, niet per definitie en onder alle omstandigheden een positief effect op ons geluk hebben. ‘Verkeerde’ vrienden kunnen je op het slechte pad brengen, rijkdom kan aanzetten tot destructieve verslavingen, overvloedig en lekker eten leidt tot gezondheidsproblemen, en zelfs lichamelijke kracht kan worden misbruikt voor geweld. Voor elk van deze traditionele ‘geluksfactoren’ is een schaduwzijde te vinden. De stoïcijnen zagen het als een tragische vergissing dat we ons zo hopeloos verkijken op de middelen om gelukkig te worden. Onze onwetendheid ondermijnt voortdurend ons streven naar geluk. Wie in zijn leven heen en weer slingert tussen hoop en vrees, euforie en verveling, verlangen en teleurstelling, verkwanselt zijn leven zonder ooit echte voldoening te vinden. Echt geluk, zo stelden zij, is een geestestoestand, een innerlijke gesteldheid die niet afhangt van gunstige externe omstandigheden of de bevrediging van steeds weer nieuwe verlangens.

De stoïcijnen begrepen dat zonder de juiste geesteshouding al die externe ‘geluksfactoren’ geen enkele positieve invloed hebben op ons welzijn. Iemand die depressief is, heeft niets aan vrienden, gezondheid, een villa met zwembad en alle comfort van de wereld. Omgekeerd kan iemand met een innerlijk evenwicht en een rustige geest, zelfs in armoede of ziekte, een gelukkig mens zijn. Onze westerse samenleving is vanuit materieel oogpunt ongekend ontwikkeld, maar dit biedt geen enkele garantie voor een authentiek, gelukkig leven. Onder het glanzende oppervlak van onze materiële welvaart schuilt een diepe put van mentale onrust en stress. Dit toont aan hoe allesbepalend onze geest is voor ons innerlijk welzijn.