Veelvoorkomende misvattingen over stoïcisme

 Het stoïcisme is een filosofische stroming die vaak verkeerd begrepen wordt. De meeste mensen denken dat stoïcijnen vooral stoïcijns zijn, maar niets is minder waar. De Engelse ‘stiff upperlip’ mag dan stoïcijns zijn in de gebruikelijke betekenis van het woord maar heeft niet zoveel met de stoïcijnse filosofie te maken. Ik begrijp dat dat allemaal behoorlijk vreemd klinkt. Laten we daarom eens kijken hoe dat zit. 

Stoïcijnen zijn niet emotieloos en streven dat ook helemaal niet na. Veel mensen denken dat stoïcisme inhoudt dat je  helemaal geen emoties hebt of deze juist onderdrukt. Ze zien stoïcijnen als koude, ongevoelige personen die niet geraakt worden door wat er om hen heen gebeurt. Maar het stoïcisme leert niet dat u geen emoties mag hebben, maar dat u uw emoties moet beheersen en zelfs dat u moet leren om uw emoties zelf te kiezen. De focus ligt op het ontwikkelen van een innerlijke rust en stabiliteit, ongeacht externe omstandigheden. Stoïcijnen erkennen dat emoties een natuurlijk onderdeel van het menselijk leven zijn, maar zij streven ernaar om niet door deze emoties overweldigd te worden. Het gaat erom rationeel en deugdzaam te reageren op situaties, in plaats van impulsief en emotioneel. Emoties moeten vooral rationeel zijn. Met andere woorden, ze moeten passen binnen de omstandigheden. U mag dus best verdrietig zijn bij het overlijden van een vriend of partner en u mag best bang zijn als er een neushoorn op u af komt stormen, maar als u ook verdrietig bent als u een kopje laat vallen of als u bang wordt als er een muisje op u af komt dribbelen dan maakt u voor een stoïcijn een belangrijke inschattingsfout. Voor een stoïcijn zijn alle emoties toegestaan zolang ze maar rationeel passend zijn voor de situaties waarin ze opkomen. Zou u eenmaal het niveau van een stoïcijnse wijze weten te bereiken, dan wordt het een heel andere zaak en zult u zelfs kunnen kiezen welke emoties u wilt voelen.

Een andere veelvoorkomende misvatting is dat stoïcisme passiviteit en pessimisme aanmoedigt, dat stoïcijnen zich terugtrekken uit het leven en geen actie ondernemen, omdat ze alles als onvermijdelijk accepteren. Stoïcisme is allesbehalve passief en pessimistisch. Stoïcijnen geloven niet dat het leven inherent slecht is. Ze geloven echter dat er zowel goede als slechte dingen in het leven zullen gebeuren, en dat het belangrijk is om met beiden op een rationele manier om te gaan. Stoïcijnen richten zich op het ontwikkelen van de innerlijke kracht en veerkracht om de uitdagingen van het leven aan te gaan. Het moedigt actief betrokken zijn bij het leven aan, maar met een focus op datgene waar u controle over heeft. Stoïcijnen geloven in het nemen van verantwoorde en rationele actie, terwijl ze tegelijkertijd accepteren dat de uitkomst van die acties vaak buiten hun controle ligt. Het doel is om de beste versie van jezelf te zijn door deugdzame daden te verrichten en wijsheid na te streven, zonder verstrikt te raken in zorgen over externe gebeurtenissen.

Die stoïcijnse deugdzaamheid ligt ten grondslag aan nog zo’n misvatting. Een stoïcijn doet zijn best om zo deugdzaam mogelijk te zijn. Dat klinkt enorm braaf en netjes. Zijn stoïcijnen echt van die saaie brave Hendrikken die nooit iets spannends of opwindends ondernemen? Nee, in het stoïcisme gaat het niet alleen om de vraag hoe u een deugdzaam leven kunt leiden, dus niet alleen om de vraag wat u tot een moreel goed mens maakt. De stoïcijnen waren geïnteresseerd in een veel bredere kwestie en niet alleen in wat wij tegenwoordig deugdzaam, moreel en ethisch gewenst gedrag zouden noemen. Wanneer zij zich afvragen wat het goede, deugdzame voor een mens is, willen zij weten wat het doel is van het menselijke leven. Waarin vindt een mensenleven zijn ultieme vervulling? De term deugdzaamheid stond bij hen voor een optimale mentale toestand. Een toestand van geestelijk welbevinden en intellectuele scherpte. Deugd wordt door de stoïcijnen dus niet alleen als ethisch correct, maar eigenlijk vooral in de moderne betekenis van deugdelijk gebruikt. Alles wat goed en efficiënt functioneert, zoals een deugdelijke hamer, heeft deugd 'arrêté' of 'virtus'. Een deugdzaam mens is voor een stoïcijn een mens die goed functioneert, die gelukkig is en zich volledig heeft weten te ontplooien. Het is iemand die zijn talenten kent en tot bloei heeft gebracht maar tegelijkertijd ook weet waar zijn zwakke punten liggen.

Deugdzaam heeft  in onze taal, zo'n enorme ondertoon van kuis, braaf en netjes gekregen dat ik in de rest van dit boek het woord ‘virtuoos’ ga gebruiken. Dat woord heeft een associatie met elegant en kunstzinnig en geeft daardoor veel beter weer wat de stoïcijnen onder virtuositeit verstonden. Ze zien die virtuositeit als een verworven staat van volkomenheid die bestand is tegen de onvermijdelijke ups en downs van het leven. Het is een vorm van ‘savoir vivre’, van elegantie, die iedere houding of handeling ondersteunt die overal in doorklinkt en die alle vreugde en pijn omvat. Een diepgaand geluk dat door niets valt te verstoren. Het is ook een staat van wijsheid, onaangetast door mentale verstoringen, en van inzicht dat vrij is van onwetendheid ten aanzien van de ware aard van de wereld.

Met die stoïcijnse deugdzaamheid hangt nog een andere misvatting samen. Sommige mensen denken dat stoïcisme betekent dat je geen plezier of genot mag ervaren. In werkelijkheid geloven stoïcijnen dat het ware geluk (eudaimonia) voortkomt uit het leven in overeenstemming met de natuur en de rede, en dat dit dieper en duurzamer is dan oppervlakkig genot. Dit betekent trouwens absoluut niet dat genot en plezier uit de boze zijn. Stoïcisme is daarmee nog geen gemakkelijke filosofie om te volgen. Het vereist discipline, oefening en toewijding. De voordelen van het leven volgens de stoïcijnse principes zijn de inspanning echter meer dan waard. Stoïcisme kan leiden tot een gelukkiger, tevredener en zinvoller leven. 

Ook het idee dat stoïcijnen onverschillig staan ten opzichte van anderen klopt niet. Stoïcijnse filosofie benadrukt juist het belang van gemeenschapszin en medemenselijkheid. Ze streven een leven in overeenstemming met de natuur na. Dit omvat het leven in harmonie met andere mensen en het bijdragen aan het algehele welzijn. Stoïcijnen geloven dat we allemaal met elkaar verbonden zijn en dat onze acties anderen beïnvloeden. Het ideaal is om een goede burger te zijn en bij te dragen aan het welzijn van anderen, terwijl u onverschillig blijft ten opzichte van dingen die buiten uw controle liggen.

Dit zijn slechts enkele van de meest voorkomende misvattingen over de stoïcijnse filosofie. Naast deze misvattingen is het belangrijk op te merken dat stoïcisme geen starre monolithische filosofie is. Er bestaan in de loop van de geschiedenis verschillende stromingen binnen het stoïcisme, en individuele stoïcijnen interpreteerden en pasten de stoïcijnse principes op hun eigen manier toe. Stoïcijnen zien hun filosofie dan ook als een ‘work in progress’, het is nog lang niet af en er kan altijd iets aan worden bijgesteld. Seneca zei dan ook dat hij ontzag had voor zijn voorgangers, maar dat hij nog meer ontzag had voor de waarheid. Het is ook belangrijk om te onthouden dat stoïcisme een praktische filosofie is. Het is bedoeld om te worden toegepast in het dagelijks leven, niet alleen om over na te denken of over te discussiëren. De beste manier om stoïcisme te begrijpen, is door het zelf te beoefenen en te zien hoe het uw leven beïnvloedt. Het streeft naar een goed en gelukkig leven van innerlijke rust en stabiliteit, met een focus op persoonlijke verantwoordelijkheid, ontplooiing en betrokkenheid bij de wereld, zonder u te laten beïnvloeden door oncontroleerbare externe factoren.