FILOSOFIE, VERWONDERING EN RELIGIE

 

Verwondering over het bestaan is het begin van alle filosofie. Het is het gevoel overweldigd en ronduit perplex te zijn over het universum zoals zich dat aan ons voordoet. Ik doel daarbij niet op de kinderlijke verbazing over een leven waarin alles nieuw en vreemd is. In tegendeel, jonge kinderen zijn zich niet bewuster van zichzelf en hun omgeving dan de meeste dieren, en ook de wat oudere kinderen zien hun bestaan doorgaans als iets volkomen vanzelfsprekends. Zelfbewustzijn en een filosofisch gevoel van verwondering over zichzelf en de wereld ontstaat pas door de opvoeding en het opdoen van ervaringen. De vraag waar iedereen die uiteindelijk een filosofische nieuwsgierigheid aan de dag legt voor komt te staan is: ‘Waarom bestaat er iets en niet gewoon niets?’

Het is de grote vraag van de metafysica. Er is immers geen enkele reden om aan te nemen dat er niet net zo makkelijk niets had kunnen bestaan in plaats van het uitgebreide en complexe universum waar we ons tegenwoordig bewust van zijn. Er bestaat niet alleen een met allerlei wonderlijke dingen gevuld universum, maar dat universum lijkt ook nog eens een logisch samenhangend en zelfs, tot op zekere hoogte, voor mensen kenbaar geheel te vormen. Het is toch gek dat er zoiets bestaat als zelfbewuste mensen die als onderdeel van een miniem slijmerig levend vliesje op het gestolde oppervlak van een brok gesmolten steen leven? Een brok dat draait om een veel grotere bol plasma waarin onder uitzending van energie waterstof in helium wordt omgezet. Een plasmabol die samen met 400 miljard soortgelijke bollen weer rond een immens zwart gat draait. En dat dan als onderdeel van een universum waarin weer miljarden van dat soort sterrennevels rondzweven. Allemaal volgens een bepaald patroon, een patroon dat contigent en voor die rare zelfbewuste wezentjes die wij zijn zelfs kenbaar lijkt te zijn. En dat is raar, dat is iets wat om een verklaring schreeuwt. Wat ligt er achter de fenomenen die wij als de realiteit beschouwen? Hoe komt het dat wij mensen over een intelligent bewustzijn beschikken dat daar over kan nadenken? Een raadsel dat op de menselijke geest rust en bijna iedereen wel eens in zijn greep heeft weten te krijgen. Sommigen meer dan anderen. Er zijn kunstenaars, religieuze voormannen en filosofen die hun hele leven aan dit raadsel hebben geweid.

Een zoektocht naar waarheid die zo goed als geen praktische betekenis heeft. Als we werkelijk kloppende antwoorden op het wezen van het heelal en ons bestaan zouden weten te verkrijgen dan zou dat geen enkel gevolg hebben voor onze existentie. Ons dagelijks leven zou er niet door veranderen. Het is pure menselijke nieuwsgierigheid die sommigen onder ons er toe aanzet om zich met dergelijke vragen bezig te houden. De fundamentele vraag naar het wezen van de realiteit is een raadsel waarvan we zelfs niet weten of er wel een antwoord op bestaat. Misschien is het menselijke brein er wel niet op toegerust om dit soort vragen te beantwoorden. Of misschien kunnen we er maar een beperkt deel van bevatten. De menselijke natuur zou zo maar grenzen kunnen stellen aan ons bevattingsvermogen.

Toch zijn deze vragen niet helemaal zonder betekenis voor het soort leven dat u leidt. Een feit dat veel mensen zo beangstigt dat het in de diepste krochten van hun bewustzijn wordt weggestopt maakt metafysische vragen via de achterdeur toch nog belangrijk. Het feit van uw onvermijdelijke dood. Ieder van ons zal zich moeten verzoenen met zijn eigen sterfelijkheid. Onze sterfelijkheid maakt vragen over het nut van ons bestaan urgent en dwingt ons om na te denken over het soort leven dat we willen leiden. De dood wekt bij ons de hoop dat ons bestaan op de één of andere manier betekenis heeft. Het is niet ondenkbaar, en eigenlijk zelfs waarschijnlijk, dat er aspecten van de realiteit zijn die buiten het menselijk kenvermogen liggen. De beperkingen van het menselijk kenvermogen sluiten het daarom niet uit dat er inderdaad een betekenis aan uw leven kan worden toegekend. Veel mensen hopen zelfs dat de wereld zo in elkaar zit dat ze na hun dood in een andere vorm zullen blijven voortbestaan.

Dat iets niet kan worden uitgesloten maakt het natuurlijk nog niet waarschijnlijk. De verleiding om in allerlei versies van een leven na de dood te geloven is enorm groot. Het zijn dingen die u graag wil geloven. Het is prettig en troostend om te denken dat uw leven een doel heeft en dat u ook na het afsterven van uw lichaam blijft voortbestaan. Een stoïcijn wijst een dergelijke troost echter af. Het feit dat iets waar zou kunnen zijn, betekent nog niet dat het dat ook is. Onbekendheid is onbekendheid en niets meer dan dat. Het is zeker geen vergunning om dingen te geloven omdat we ze graag willen geloven. Alle theïstische geloven vallen in de valkuil van de gedachte dat datgene wat voor de menselijke geest onkenbaar is toch gekend kan worden. Alle zogenaamde openbaringen over het wezen van het universum zijn ontsproten uit het brein van troostzoekende mensen. Openbaringen die doorgaans op een nog al klungelige en primitieve manier worden vastgelegd in heilige geschriften die, in elk geval bij de hedendaagse grote religies, met geweld en indoctrinatie aan de mensheid worden opgedrongen.

Stoïcijnse filosofen geloven niet in dit soort irrationele en opgedrongen troost. Ook het bestaan van een leven na de dood is in hun ogen uitermate twijfelachtig. Het is niet persé een onmogelijkheid, maar het is incoherent met al onze wetenschappelijke en rationele inzichten en daarom hoogst onwaarschijnlijk. Een stoïcijn doet zijn best om zijn meningen en oordelen te baseren op vastgestelde feitelijkheden. Hij zoekt daarbij de grenzen op van wat gezegd kan worden over de werkelijkheid en probeert die grenzen als een goed filosoof zoveel mogelijk op te rekken, maar hij waakt er voor om te vervallen in betekenisloze speculaties. Hij weet dat er grenzen zijn aan het menselijk kenvermogen en voert ons tot de rand van de afgrond, maar geen stap verder. In de diepte ligt het land van religies, sprookjes en fantasiewerelden.