RATIONALITEIT EN STOÏCIJNSE VRIENDELIJKHEID

 

Stoïcijnen proberen zo redelijk en rationeel mogelijk in het leven te staan. Veel mensen zijn bang voor deze stoïcijnse rationaliteit. Ze vinden mensen die zich in de eerste plaats door hun rede laten leiden vaak kil en ongevoelig. Gevoelige en emotionele mensen worden doorgaans inderdaad aardiger en sympathieker gevonden. Maar zou de wereld nu echt beter af zijn als we allemaal gevoeliger en emotioneler zouden worden? Vraag uzelf eens eerlijk af of de wereld op dit moment lijdt aan een overmaat aan rationaliteit? En hoe zit dat met uzelf? Zijn u en de wereld echt beter af als u emotioneel reageert op de problemen waar u mee geconfronteerd wordt? Natuurlijk niet! Een objectieve kijk op de werkelijkheid is een veel beter uitgangspunt om de wereld tegemoet te treden. Ook de stoïcijnse keizer Marcus Aurelius riep zichzelf in zijn dagboek op om iedere keer dat hij met een probleem geconfronteerd werd voor een rationele aanpak te kiezen:

Alles wat je overkomt moet je voor jezelf omschrijven, zodat je los van de omstandigheden in detail ziet wat het werkelijk is. Noem het bij de naam en ontleed het in de onderdelen waar het uit is opgebouwd. Er is niets dat je geestelijk sterker maakt dan je vermogen om alles wat er in je leven gebeurt systematisch en eerlijk te onderzoeken. Zo kun je onderzoeken welke plaats het in het universum inneemt, wat het betekent in het grote geheel en voor de mens als deel van dat universum. Ik onderzoek wat het werkelijk is dat nu die problematische voorstelling in mijn brein opwekt, waaruit het is samengesteld, hoe lang het blijft bestaan en welke deugd ik kan aanspreken om er mee om te gaan. Dingen als bijvoorbeeld: zachtmoedigheid, moed, waarheidsliefde, betrouwbaarheid, eenvoud, onafhankelijkheid en al die andere deugden. Zeg iedere keer weer tegen jezelf: ‘Dit komt uit de natuur en is het gevolg van de onderlinge verbonden natuurwetten, van de verknoping van alles met alles. En dit komt van mijn soortgenoten, verwanten en medemensen ook al zijn ze zich er niet van bewust dat de natuur hen aanstuurt. Maar ik weet dat wel en daarom behandel ik ze mild en rechtvaardig volgens de natuurwet van de medemenselijkheid. Ik besef dat die dingen in wezen noch goed, noch slecht zijn, maar zorg er toch voor dat ieder van mij krijgt wat hij verdient. (Marcus Aurelius; Dagboeken; boek 3, paragraaf 11)

In dit citaat roept Marcus u op om problemen systematisch en eerlijk te onderzoeken. Dat geldt des te meer voor problemen met of veroorzaakt door uw medemensen. De anderen zijn nu eenmaal niet de minste bron van problemen. Hij wil dat u op een rationele manier naar de feiten kijkt. Feiten spreken niet voor zichzelf ze moeten met behulp van uw redelijke vermogens worden geïnterpreteerd. Niets helpt u beter bij het aanpakken van de uitdagingen waar het leven u voor stelt dan het innemen van een dergelijk rationeel perspectief. Onze stoïcijnse keizer wil dat u ieder probleem dat de wereld op u los laat ontleedt en onderzoekt wat voor rol dat in het grotere geheel speelt. Welke plek neemt het in, in ruimte en tijd? Welke rol speelt het in de menselijke geschiedenis? Wat betekent het voor de maatschappij? Wat betekent het voor uw relaties en de rollen die u speelt? En wat betekent het voor uzelf? Hoe past het binnen de dingen die u persoonlijk belangrijk vindt? Om dat een beetje makkelijker te maken hanteren de stoïcijnen een vierstappenplan om met problemen om te gaan:

1.      Onderzoek het probleem en beschrijf het op een zo objectief mogelijke manier.

2.      Doe een stapje achteruit en zet het probleem in perspectief. Welke rol speelt het in een maatschappelijk, historisch of zelfs kosmisch perspectief?

3.      Bedenk welke van je persoonlijke waarden en deugden een rol spelen bij het probleem.

4.      Beslis welke acties je gaat ondernemen en wat voor zin die acties hebben.

Als laatste stap moet u dus beslissen of er bepaalde acties zijn die u zou willen, of misschien in het licht van uw persoonlijke deugden, zelfs zou moeten ondernemen? Vraag u ook af of de acties die u overweegt te ondernemen wel zinvol zijn. Sommige dingen waar u naar verlangt en die u wilt ondernemen zijn nu eenmaal onbereikbaar. Zo is het bijvoorbeeld onvermijdelijk dat u lastige en vervelende mensen zult ontmoeten. Mensen die u dwarszitten en soms zelfs bewust kwaad willen doen. Het heeft geen nut om u daar druk om te maken. Marcus zegt over dit soort zaken: ‘Een bittere augurk? Gooi hem in de prullenbak. Doornstruiken op je pad? Loop er om heen. Dat is genoeg. Je hoeft je niet af te vragen waarom dit soort dingen bestaan’. Het leven is al moeilijk genoeg zonder dat u zich druk maakt over dingen die u toch niet kunt voorkomen. U hoeft er niets mee. Er is geen enkele reden om in actie te komen. Doe niets en mik alle vervelende en zinloze gedachten in de denkbeeldige vuilnisbak waar uw overbodige en akelige emoties thuishoren.

Onderzoek dus of de acties die u wilt ondernemen nut hebben. Niet alleen voor uzelf, maar ook voor de mensheid in het algemeen. U maakt deel uit van wat de stoïcijnen de ‘kosmopolis’ noemen: de wereldstad van de mensheid, een diersoort waar we als lid trouw aan verschuldigd zijn. U handelt niet alleen voor uzelf. Al uw acties hebben ook consequenties voor anderen. Alles wat u doet of nalaat heeft gevolgen voor andere mensen. Mensen uit uw omgeving, mensen aan de andere kant van de planeet, maar ook mensen in de toekomst. Het voedsel dat u eet, de kleding die u draagt, de keuzes die u maakt, al uw acties hebben consequenties voor anderen. Anderen waar u rekening mee moet houden. Niets wat u doet is vrijblijvend. Niet iedereen zal altijd begrijpen hoe de natuur in elkaar steekt en zal ook zijn verantwoordelijkheid tegenover zijn medemens niet altijd inzien. Het is haast onmogelijk om al de consequenties van uw acties te kunnen overzien en ook van anderen kunt u dat niet steeds verlangen. Dat is volgens Marcus voor iemand die net iets beter inziet wat echt belangrijk is, een reden te meer om zijn medemensen met mildheid en vriendelijkheid tegemoet te treden. Ook voor uzelf mag u mild zijn. Niemand is perfect en u mag noch van uzelf, noch van anderen perfectie eisen. Dit is de stoïcijnse rationaliteit in actie. Is die stoïcijnse rationaliteit in uw ogen nog steeds zo kil en afstandelijk?