DE 'MEMENTO MORI' OEFENING

De stoïcijnen kenden een techniek die hen moest helpen meer van de alledaagse dingen van het leven te genieten. Bij deze techniek van de negatieve visualisatie stonden ze er bij stil hoe hun leven er uit zou zien als ze allerlei spullen niet meer zouden bezitten. U zou zich bijvoorbeeld kunnen voorstellen hoe uw leven er uit zou zien zonder stromend water of, o ramp der rampen, zonder uw smartphone. De bedoeling van deze oefening was dat u die dingen daardoor weer beter op hun waarde zou gaan schatten. Het moest de gewenning of hedonistische adaptatie, zoals we het noemden, tegengaan. Hetzelfde geldt natuurlijk net zo goed als u zich op de mensen in uw leven richt. Uw geliefden zijn sterfelijk en het is helemaal niet zo vanzelfsprekend dat ze deel uitmaken van uw leven. De stoïcijnen doen er nog een schepje boven op en sporen hun leerlingen aan om ook hun eigen dood regelmatig in ogenschouw te nemen.

“Aan dood, ballingschap en alle andere dingen die je angst in boezemen moet je dagelijks denken, maar vooral aan de dood. Dan zul je nooit meer een slechte gedachte koesteren of al te sterk naar iets verlangen” (Epictetus: Handboekje 21).

Epictetus moedigt hier zijn leerlingen aan om elke dag aan hun op handen zijnde dood te denken. Seneca gaat zelfs nog een stapje verder en spoort zijn vriend Lucilius aan om te leven alsof iedere dag zijn laatste zal zijn.

“Ik ben nog lang niet levensmoe en heb geen enkele reden om niet nog een paar jaar door te willen leven. Toch durf ik te zeggen dat er niets aan mijn levensgeluk zou ontbreken als ik nu zou moeten sterven. Ik richt me niet op een gelukkige toekomst, maar ik beschouw elke dag als mijn laatste.” (Seneca: Brieven aan Lucilius 93-6).

Betekent dit dat Seneca er maar op los leefde. Als dit de laatste dag van uw leven zou zijn, dan zou u toch kunnen eten, drinken en feesten zoveel als u maar wilt. Geef al uw geld uit en neem het er nog maar even van, morgen bent u toch dood. De consequenties van uw handelen hoeft u niet meer te dragen. Een uitstekend excuus voor hedonistische uitspattingen. U zult ondertussen wel vermoeden dat dit niet helemaal was wat de oude stoïcijnen bedoelen als ze het over hun stoïcijnse ‘memento mori’ (gedenk te sterven) hadden. Door zo nu en dan even bij hun eigen sterfelijkheid stil te staan willen de stoïcijnen voorkomen dat de tijd zomaar tussen hun vingers door glipt. Ze willen zich realiseren dat het leven bijzonder en wonderbaarlijk is. Hoeveel uren en dagen gaan er niet voorbij terwijl u bezig bent één of ander onbenullig doel na te streven. U bent hard aan het werk om een target van uw bedrijf te halen, u bent druk bezig een nieuwe auto uit te kiezen, of u steekt opgejaagd door de Sociale Dienst al uw energie in het vinden van een nieuwe baan. Het is doorgaans niet verkeerd om die dingen te doen, maar u moet ontzettend oppassen dat u in al die drukte niet vergeet om ook te leven. Om hen te helpen dat te voorkomen gebruikten de stoïcijnen de ‘memento mori’ techniek.

Oefening: ‘Memento mori’ (de doodsgedachte)

Op antieke drinkbekers stonden soms plaatjes van een geraamte en Romeinse eetzalen hadden vaak een vloermozaïek waarin een skelet was afgebeeld. Daarmee wilde de gastheer de gedachte dat je een sterfelijk wezen bent onderstrepen en er op wijzen dat je daarom dus hier en nu moet leven en genieten van de gerechten en drank op tafel. Maak er om beter van hetzelfde besef doordrongen te raken een gewoonte van om er een paar keer per dag bij stil te staan dat u en uw naasten sterfelijk zijn. Het hoeft niet meer dan een vluchtige gedachte van een paar seconden te zijn. U zou bijvoorbeeld iedere keer dat u naar een klok kijkt heel even ‘memento mori’ bij u zelf kunnen zeggen of een plastic Halloween skeletje als gelukspoppetje in uw auto hangen. Dit valt trouwens prima te combineren met de ‘hic et nunc’ oefening. Door dit geregeld te doen wordt alles wat u doet en wat u overkomt veel intenser. Er zijn steeds minder momenten dat u leeft alsof u droomt en zelfs banale en vervelende dingen krijgen betekenis.

Een stoïcijn wil dus voorkomen dat hij zijn leven verdroomt. Ongeacht de lengte van zijn bestaan wil hij voor alles intens en virtuoos leven. Zelfs de duur van zijn leven is voor een stoïcijn daarbij niet van belang. Marcus Aurelius zei het als volgt:

“Het verschil in levensduur tussen mensen is gering. Denk maar niet dat het belangrijk is hoe oud je wordt. Kijk achter je en je ziet de gapende afgrond van het verleden en kijk voor je en je ziet de oneindigheid van de toekomst. Wat is dan nog het verschil tussen een kind van drie dagen en een Nestor die drie generaties heeft zien komen en gaan.” (Marcus Aurelius; Dagboeken, boek 4.50)

Marcus heeft het hier over de eerder besproken techniek van een blik in de eeuwigheid. De duur van het langste mensenleven is immers niet meer dan een milliseconde in vergelijking met de bestaansduur van de Aarde. Voor een stoïcijn is dan ook niet uw levensduur van belang, maar de vraag wat u met uw leven heeft gedaan. Leidt u een virtuoos leven en ontplooit u al uw talenten? Ook anderen beoordelen we vooral op de dingen die ze doen en niet op hun leeftijd. De stoïcijnen wezen daarbij op het voorbeeld van Alexander de Grote. Deze veldheer wordt vooral herinnerd voor zijn veroveringen en niet voor de korte duur van zijn leven. Het zou hypocriet zijn om voor ons eigen leven een andere standaard aan te houden. Kortom het gaat om de kwaliteit van uw leven, niet om de kwantiteit. Dit soort redeneringen dwingen u om u in het hier en nu met uw persoonlijke levenskunst bezig te houden.