EMOTIONELE WOORDEN

Misschien bent u wel één van die mensen die in superlatieven praat. Uw nieuwe vrienden zijn ontzettend leuk, de schoolprestaties van uw telg zijn werkelijk fantastisch en dat pijntje in uw rug is echt afschuwelijk. Stoïcijnen zijn geen voorstanders van dergelijke met heftige emoties geladen woorden. Door sterke waardeoordelen uit te spreken over relatief gewone gebeurtenissen roept u sterke negatieve of positieve emoties op die helemaal niet bij die gebeurtenis passen. U gebruikt waarde geladen woorden om situaties te omschrijven die eigenlijk niet zo ‘geweldig’ of ‘verschrikkelijk’ zijn als u wil doen voorkomen. U zegt op die manier niet alleen dingen die feitelijk onjuist zijn, maar u verstoort ook nog eens uw eigen gemoedsrust.

Uw reptielenbrein is een beetje dommig. Hij neemt de woorden die u gebruikt letterlijk. Als u zegt dat iets verschrikkelijk is gelooft hij u op uw woord en produceert onmiddellijk een stoot stresshormonen. Hormonen die maken dat u zich angstig of verdrietig gaat voelen. Grote woorden wakkeren zo volautomatisch grote emoties aan. Het is nog eens besmettelijk ook. Als uw omgeving een gebeurtenis fantastisch of vreselijk vindt, neemt u al snel hun oordeel over. Uw reptielenbrein denkt dat als iedereen iets vindt het vast wel zal kloppen. Denk maar eens aan de gillende toeschouwers bij een Amerikaanse verkiezingsbijeenkomst of, dichter bij huis, een talentenjacht als ‘The voice of Holland’. De kandidaten zijn echt niet zulke politieke genieën of vocale wonderen als de presentatoren van dergelijke bijeenkomsten u willen doen geloven. Het is de groepsdruk en het gebruik van sterk emotioneel geladen woorden en gebaren die maken dat het publiek idolaat staat te gillen.

Stoïcijnen zijn wat terughoudender in het uiten van hun waardering of afkeuring. Ze weten dat iets zelden geweldig goed of verschrikkelijk slecht is. De wereld is nu eenmaal niet zwart-wit, maar bestaat voornamelijk uit grijstinten. Misschien een beetje saai, maar een stoïcijn probeert zich zoveel mogelijk aan de feiten te houden en dat kan heel wat ellende voorkomen. Eigenlijk is virtuositeit voor hen het enige dat werkelijk goed is en is het ontbreken van virtuositeit het enige dat werkelijk slecht is. Alleen virtuositeit is wit en alleen het ontbreken daarvan is zwart, alles daar tussen in heeft een grijstint. Probeer daarom al te sterk emotioneel geladen woorden te vermijden. Woorden zijn waardeoordelen en waardeoordelen wekken emoties op die u misschien liever niet wilt voelen. Een dergelijke manier van doen lijkt een beetje saai, maar al met al zal het uw gemoedsrust en geluksbeleving ENORM ten goede komen.

EEN STUKJE STOÏCIJNSE TROOST

Als alles tegenloopt kunt u het noodlot natuurlijk vervloeken. De natuur heeft u een rotstreek geleverd. Er heerst een afschuwelijke ziekte die al uw plannen in de war schopt, een aardbeving heeft uw huis vernield of een storm heeft uw oogst vernield. Maar in plaats van u kwaad te maken over iets waar u toch niets aan kunt veranderen zou u die natuur eens wat aandachtiger kunnen gaan bestuderen. Marcus gebruikte daarvoor een techniek die hij van de Pythagoreeërs had afgekeken.

De Pythagoreeërs zeiden: ‘Kijk iedere ochtend naar de hemel en bedenk daarbij dat al die sterren en planeten altijd op dezelfde manier hun baan doorlopen, ordelijk, clean en voor iedereen zichtbaar. Een ster heeft immers niets om zich achter te verschuilen. (Marcus Aurelius; Dagboeken; Boek 11, hoofdstuk 27)

De stoïcijnen gebruikten deze pythagoreïsche techniek om ze er aan te herinneren dat ze ook zelf een onderdeel van het universum zijn. De hemellichamen trekken zich niets aan van allerlei angsten en zorgen, ze doen gewoon wat de natuur hen opdraagt te doen. Ze verschuilen zich nergens achter en verzinnen geen excuses ze doen gewoon waartoe ze zijn voorbestemd.

Gebeurt alles dan met een reden? Dat hangt er van af wat je onder ‘rede’ wilt verstaan. De oude stoïcijnen waren pantheïsten die dachten dat god samenviel met het universum. Dit goddelijke universum was volkomen materieel van aard en werd geregeerd door de wetten van oorzaak en gevolg. In zekere zin was voor hen de kosmos zelf een levend wezen. Een wezen dat zich bewust was van zijn eigen bestaan. Omdat wij deel uitmaken van dat goddelijke universum spelen ook wij een rol in het universele bewustzijn. Wij weten dat we bestaan, we beschouwen en onderzoeken het universum en vormen op die manier in zekere zin een stukje van het goddelijke universele bewustzijn. Dit maakt mensen tot iets bijzonders. Het geeft mensen toegang tot het wezen van de natuur. Er waren zelfs stoïcijnen die dachten dat sommige mensen in staat waren via een soort meditatieve trance verder in de geest van de wereld door te dringen dan anderen.

De meeste moderne stoïcijnen zijn niet zo spiritueel ingesteld. Ze zijn geen pantheïst maar hangen het wetenschappelijke wereldbeeld aan. Volgens hen is het universum geen levend wezen maar een complex dynamisch systeem van materie en energie. Net als de oude stoïcijnen denken ze dat de wereld materieel is en wordt geregeerd door de wetten van oorzaak en gevolg. Het enige verschil zit dus in de antieke gedachte dat het universum over een bewustzijn en een soortement van doelgerichtheid beschikt. Maar ook de oude stoïcijnen zelf waren er niet volledig van overtuigd dat het universum een bewust wezen was. Marcus, onze stoïcijnse keizer dacht dat het eigenlijk helemaal niets uitmaakte.

Er bestaat of een onontkoombaar noodlot van een bewust universum, of een onontkoombaar noodlot van een warboel van atomen. Waarom zou je je druk maken als er hoe dan ook een onontkoombaar noodlot bestaat? Als er een bewust universum bestaat zorg dan dat je het waard bent. Als het universum een levenloze klomp van atomen is, wees dan blij dat je zelf wel over een bewustzijn beschikt dat je door deze woelige wereld kan leiden. (Marcus Aurelius, Dagboeken; Boek 12, hoofdstuk 14)

Hij vond het een geruststellende gedachte om te geloven dat we deel zijn van een universeel bewustzijn. Maar als dat niet het geval is dan verandert dat niets aan ons dagelijks leven en de manier waarop we met de wereld moeten omgaan. Een pantheïstisch stoïcijn kan troost putten uit de gedachte dat hij een rol speelt in de kosmische orde van een bewust universum. Hoe klein en nietig die rol dan misschien ook mag zijn. Maar als het universum gewoon is wat het is en niets meer, dan kan een stoïcijn altijd nog troost putten uit de gedachte dat hij beschikt over een rationeel bewustzijn dat als een innerlijk kompas kan dienen in woelige tijden.

Het aanschouwen van orde in het woeste kolken van de slagen die de natuur ons toebrengt kan ons met ontzag vervullen. Het besef dat hemellichamen zich al miljarden jaren volgens de wetten van oorzaak en gevolg gedragen kan troostend zijn. Alleen al het loutere feit dat het kleine klompje sterrenstof dat wij zijn leeft, emoties heeft en rationeel kan nadenken is fantastisch. Een materie klompje dat onderworpen is aan dezelfde wetten waar ook de rest van het universum zich naar richt.

Voor de stoïcijnen is kennis van de natuur dan ook wezenlijk voor het leiden van een virtuoos leven. U hoeft geen afgestudeerd natuurkundige te zijn om een goed stoïcijn te worden. Je moet wel weten hoe de natuur in elkaar steekt om een goed leven te kunnen leiden. Hoe kun je je eigen plaats in de wereld begrijpen als je de grondbeginselen van de natuur niet kent? Door jezelf in de wereld te situeren en inzicht te verwerven in de onderliggende patronen kunt u de wereld in perspectief blijven zien. U gaat dan beseffen dat de wereld ongeacht wat er gebeurt gewoon verder gaat.

DE PEST VAN ANTONINUS

In de tijd van de stoïcijnse keizer Marcus Aurelius Antoninus werd de wereld getroffen door één van de ergste pandemieën uit de wereldgeschiedenis. Deze ‘pest van Antoninus’ wordt ook wel eens de plaag van Galenus genoemd. Galenus was de lijfarts van Marcus en hij geeft in zijn ‘Methodus Medendi’ een beschrijving van deze pandemie uit de Oudheid. De onmiddellijke gevolgen van de epidemie voor de economische en sociale situatie van het Romeinse Rijk waren niet gering. Hier en daar stortten wet en orde volledig in. Vanuit Egypte kwam een vluchtelingenstroom op gang. De ziekte had een sterftepercentage van maar liefs 75%, dat is nog wat anders dan de 1 à 2% van de huidige Corona pandemie. Alleen al in het Romeinse Rijk zouden tussen de zeven en tien miljoen doden zijn gevallen. Op het hoogtepunt vielen er in Rome meer dan 2.000 doden per dag. Een groot deel van de legionairs werd ziek en vond de dood en dat op een moment dat Rome twee oorlogen tegelijkertijd moest voeren.

Marcus Aurelius stond dus voor een enorme opgave. Zijn medekeizer Lucius Verus, die de lopende zaken in Rome behartigde, werd ook ziek en stierf. Marcus leidde op dat moment de oorlog tegen de Marcomannen, maar moest hals over kop naar Rome terugkeren. Zelf werd hij ook ziek en de problemen leken hem boven het hoofd te groeien. Hij worstelde met al de tegenslag en ellende waar hij mee werd geconfronteerd. In zijn dagboeken zie je dat hij zocht naar methoden om niet wanhopig te worden en in paniek te raken. Hij schreef dit in zijn dagboeken:

Je kunt jezelf een heleboel onnodige ellende besparen als je beseft dat het maar een gedachte is. Zet dingen in hun perspectief door het grote geheel te bekijken. Kijk naar de oneindigheid van de tijd en de veranderlijkheid van de dingen. Hoe kort alles bestaat vanaf zijn ontstaan tot zijn einde. Denk aan de oneindige tijd voor het ontstaan en de onmetelijke tijd na het vergaan. (Marcus Aurelius; Dagboeken 9:32)

De problemen die onze stoïcijnse keizer in perspectief probeerde te zetten waren, zoals we zagen, bepaald niet gering. Als onervaren en ziekelijke keizer moest hij twee oorlogen tegelijkertijd voeren. Eén in het Oosten tegen de Parthen en één in het Westen tegen de Marcomannen. Zijn belangrijkste generaal en vertrouweling Cassius in het Oosten dacht dat de zieke keizer snel zou komen te overlijden en kwam in opstand. Tegelijkertijd heerste er dus een enorme pestepidemie, die miljoenen slachtoffers maakte. De oogsten mislukten, er heerste een hongersnood en de economie stortte in. En iedereen verwachtte van Marcus dat hij de problemen zou oplossen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat hij het in zijn dagboeken regelmatig heeft over de stoïcijnse oefeningen van de panoramablik en de blik in de eeuwigheid.

Bij deze oefeningen is het de bedoelingen om de problemen waar je mee geconfronteerd wordt in een groter perspectief te plaatsen. Dit moet de vervelende gevoelens die ze opwekken temperen. Negatieve emoties of passies kunnen behoorlijk opdringerig zijn. Ze hebben de neiging om alles wat u doet te beheersen. Ze domineren uw hele denken en doen. Er blijft geen ruimte over voor andere gedachten en de oorzaak van de passie wordt uitvergroot tot iets enorms. Marcus kende het probleem en probeerde er wat aan te doen door zichzelf op te roepen om dingen in hun perspectief te zien.

Marcus wist natuurlijk ook wel dat die oefeningen de problemen niet zouden oplossen. Hij moest nog steeds oorlog voeren, isolatiemaatregelen treffen tegen de pest, voedselvoorraden verdelen en ook de ‘normale’ regeringstaken gingen gewoon door. Wat die oefeningen wel doen is dat ze de negatieve emoties die bij die problemen horen wat temperen. De problemen blijven maar de geestelijke onrust doe je jezelf aan. Gevoelens van angst, woede en machteloosheid verlammen en helpen niet bij het vinden van oplossingen. Daar komt nog eens bij dat je je ellendig voelt. Een gevoel dat zich niet zomaar laat verdrijven en dat soms zelfs maanden na de betreffende gebeurtenis opnieuw de kop op kan steken.

Laten we het wat kleiner maken dan pandemieën en oorlogen en een voorbeeld uit het dagelijks leven nemen. Stel u voor dat u op Marktplaats dat ene modeltreintje hebt gevonden dat uw verzameling compleet zou maken. U bent er al jaren naar op zoek en maakt onmiddellijk het gevraagde bedrag over. In afwachting van de pakketbezorger houdt u vol verwachting de brievenbus in de gaten. Maar helaas er komt geen pakje. U hebt met een oplichter te maken en uw mooie modeltreintje zal nooit arriveren. U bent woedend. Maanden later kunt u nog steeds witheet worden als u aan de bedrieger denkt. Toch schiet u niets op met die ellendige gevoelens. Uw woede zal het onrecht in de wereld niet uitroeien. Het enige wat het u oplevert is dat u zich misschien wel wekenlang ellendig voelt. Marcus zou u vertellen dat dat een gevoel is dat u zich zelf aandoet. In plaats van te blijven mokken zou u kunnen kijken wat u nog wel kunt doen. U zou een bericht kunnen plaatsen om andere kopers voor deze oplichter te waarschuwen, en u zou kunnen proberen de dader te achterhalen. Misschien dat deze acties geen resultaat opleveren, maar ze zijn in elk geval een stuk constructiever dan te blijven zeuren.

Marcus zet de oefening van de panoramablik in om zijn eigen improductieve gedachtetreinen te doorbreken. Zijn problemen zijn bepaald niet gering. Wat hij ook besluit er staan miljoenen mensenlevens op het spel. Toch vergelijkt hij zijn problemen met de uitgestrekte eeuwigheid van ruimte en tijd. Dat herinnert hem er aan dat hoe groot zijn problemen ook lijken ze uiteindelijk niet meer zullen zijn dan een voetnoot in de geschiedenis. Had u voor dat u deze blog las wel eens gehoord van de Pest van Antoninus, of de oorlogen tegen de Parthen en de Marcomannen? Waarschijnlijk niet. In een dergelijk perspectief geplaatst worden Marcus’ problemen opeens een stuk kleiner. Hij wil zijn problemen niet bagatelliseren, hij zal nog steeds belangrijke besluiten moeten nemen. Het doel van de oefeningen is het bewaren van zijn gemoedsrust. Hij wil met de oefeningen zijn gemoedsrust bewaren en de stress reguleren. Hij weet dat hij zich dan niet alleen beter voelt maar dat hij ook betere besluiten neemt.

STOÏCIJNSE ADVIEZEN BIJ EEN PANDEMIE

Beeld u zelf eens in dat u een groot muziekfestival of een sportwedstrijd bezoekt. U kunt niet meer naar buiten tot het festival voorbij is. Er is geen enkele reden om te klagen over het publiek of het programma u zit er aan vast voor de duur van de voorstelling. Kijk dan ook goed om u heen en laat alles wat er gebeurt op u in werken. U bent hier om te kijken en te genieten. Realiseer u dat ook uw leven een festival is, waarvan u (cliché der clichés) het programma niet kent. Het valt niet te vermijden dat mensen duwen, schreeuwen en tegen u opbotsen. Ze morsen bier over uw kleding, schreeuwen, joelen en staan op uw tenen. Het hoort allemaal bij het leven. Wees u bewust van wat er gebeurt, maar laat de dingen komen zoals ze komen. Probeer er zoveel mogelijk van te leren en genieten, maar laat u niet meeslepen. Word wakker, stap uit de ‘rat-race’ en begin om u heen te kijken. Begin te leven.

Begin te leven, klinkt mooi en zelfs een beetje stoer, maar voor veel mensen is dat nog niet zo eenvoudig. Soms lijkt leven makkelijker gezegd dan gedaan. Met een land in ‘lockdown’ bestaan er niet zo heel veel mogelijkheden om uw leven te leven zoals u dat gewend bent. In stoïcijnse ogen valt dat nog al mee. Zoals u eerder al gelezen hebt wil het stoïcisme u vooral helpen om een virtuoos leven te leiden. Het wil u bijstaan bij een zo volledig mogelijke ontplooiing van uw mogelijkheden. Maar wat als de mogelijkheden om u te ontplooien beperkt zijn, als het leven u zoals nu met allerlei belemmeringen in de weg zit. Ik doel hier niet op kleine tegenslagen die relatief makkelijk overwonnen of gedragen kunnen worden, maar op grotere, serieuzere problemen. U heeft een ernstig ongeluk gehad en bent voortaan aan een rolstoel gebonden, u heeft een levensbedreigende aandoening onder de leden, uw land gaat op slot vanwege de Corona pandemie, uw bedrijf dreigt failliet te gaan, of u zit in quarantaine en kunt uw huis niet meer uit. Heeft het stoïcisme een antwoord voor mensen in een dergelijke crisis?

Het antwoord op die vraag is een volmondig ja. Het stoïcisme is een filosofie die bedoeld is voor alle omstandigheden, dus ook voor situaties waarin het lijkt alsof er geen ruimte meer bestaat voor wat voor ontplooiing en virtuositeit dan ook. Het is geen wondermiddel, dat soort middeltjes bestaan alleen in sprookjes en reclameboodschappen, maar het is wel een filosofie die bekend staat om zijn technieken om met tegenslagen om te gaan.

Om hun leerlingen te helpen zich te wapenen tegen allerlei tegenslagen als ziektes, verwondingen en armoede gebruikten de stoïcijnse filosofen vaak het voorbeeld van rolmodellen. Het ging daarbij vaak om de klassieke superhelden als Heracles en Socrates, maar het konden ook bekende hedendaagse persoonlijkheden zijn die iets bijzonders hadden gepresteerd of die geleerd hadden op een virtuoze wijze met een specifieke tegenslag of handicap om te gaan. Er werd soms zelfs verwezen naar het vermoedelijke gedrag van de fantasiefiguur van de superheld onder de superhelden: de ideale stoïcijnse wijze. Deze techniek van het zoeken van een rolmodel is eerder in deze cursus al uitvoerig beschreven. Het idee is dat je je door het gedrag van anderen in moeilijke situaties kunt laten inspireren om zelf je eigen, soortgelijke, problemen het hoofd te kunnen bieden.

Uit de voorbeelden die onze stoïcijnse leraren gebruikten valt een soort patroon af te leiden. Een patroon van praktische adviezen waarmee je ondanks allerlei handicaps en tegenslagen vorm en richting aan je leven kunt blijven geven. Het zijn geen opzienbarende dingen, eigenlijk niets anders dan praktische gezond verstand. Eigenlijk gelden ze voor iedereen en niet alleen voor mensen die tegen obstakels oplopen. Ik geef in de volgende oefening een overzicht van hun adviezen.

Oefening: Stoïcijnse adviezen bij serieuze tegenslag

De stoïcijnse adviezen om na een ernstige tegenslag je leven weer op te pakken vallen in een aantal punten uit één:

       I.          Probeer de controle terug te krijgen. Een stoïcijn past de slachtofferrol niet. Ga uzelf dus vooral niet als slachtoffer van het noodlot beschouwen. Ik besef dat dat bepaald geen eenvoudige opgave is als u opgesloten in uw huis zit en voor de kleinste dingetjes afhankelijk bent van anderen. Toch vormt die opsluiting alleen een belemmering voor uw lichaam en niet voor uw geest. U heeft nog steeds een rationele geest die u in staat stelt de controle over uw leven terug te veroveren. U bent misschien dan wel een deel van de regie over uw leven kwijtgeraakt, maar hebt nog steeds het vermogen om op z’n minst iets van die regie te herwinnen.

     II.          Als u de controle eenmaal hebt herwonnen moet u er voor zorgen die controle ook vast te houden. Het is vaak aanlokkelijk en zeker makkelijker om de boel de boel te laten en de zorg voor uw leven aan anderen over te laten. Om de controle te behouden moet u uw waarden, doelstellingen en besluiten goed op een rijtje hebben. Wat vindt u echt belangrijk in uw leven? Wat is rationeel om nu na te streven en wat moet u daar voor doen. Maak uw keuzes en handel daar ook naar. Kijk daarbij nog eens goed naar uw lijstje met levenswaarden uit een eerdere les.

    III.          Laat uw beperkingen voor wat ze zijn en negeer ze. Zie het als iets wat onbelangrijk en onbeduidend is. U heeft er toch geen controle over, het is dus onbelangrijk voor een virtuoos en gelukkig leven. Uw dwarslaesie gaat niet weg, hardlopen zult u niet meer kunnen dat is nu eenmaal zo, maar er zijn dingen die u wel kunt. Richt u op de mogelijkheden die u hebt. Zeg niet tegen uzelf ‘dat kan ik niet meer’, maar zeg tegen uzelf ‘dit zou ik kunnen doen’. Het is niet eenvoudig en vergt ontzettend veel inspanning en zelfkennis om u, ondanks alles, toch telkens weer te blijven richten op uw mogelijkheden.

    IV.          Wees daarbij echter wel rationeel en realistisch. Onderzoek goed wat uw mogelijkheden en onmogelijkheden zijn. Weet goed wat uw huidige lichamelijke, psychische en sociale mogelijkheden en beperkingen zijn. Houd er rekening mee dat die beperkingen in de loop der tijd ook kunnen veranderen. Neem uzelf dus niet in de maling en zorg er voor dat u goed weet wat voor u behapbaar is. Onderneem geen dingen die u niet meer aan kunt. Het is niet nodig om uzelf met onnodige teleurstellingen op te zadelen. Uw tegenslag is zonder zelf toegebracht leed al groot genoeg.

     V.          Maak lange termijn plannen. Bedenk waar u over tien, twintig, dertig jaar wil staan. Of als uw leven een kortere horizon heeft, wat u voor het einde van uw leven nog bereikt wil hebben. Wees ook hierbij weer realistisch en houd uw levenswaarden in de gaten. Zorg dat uw plannen samenhangend en ambitieus zijn. Probeer al de onderdelen van uw plannen met elkaar in overeenstemming te brengen. Laat uw leven zo een samenhangend en harmonieus geheel worden. Een harmonieus levensplan geeft richting aan en rust in uw leven. Zorg ook dat uw plannen niet te star zijn. De wereld verandert en ook u verandert dus zorg dat uw plannen aangepast kunnen worden. Als u een plan hebt kies dan een aantal korte termijn doelen uit die binnen dat plan passen en ga daarmee aan de slag. Uw levensomstandigheden bepalen wat voor doelen u uzelf kunt stellen. Maak het uzelf niet te moeilijk en kies ook nu weer voor reële en haalbare doelstellingen binnen de grenzen van uw mogelijkheden. Neem beslissingen en handel daar ook naar. Beperk uw keuzes, te veel mogelijkheden werken verlammend. Maak een keuze en houdt daar aan vast zolang dat rationeel lijkt te zijn.

    VI.          Wees er op bedacht dat er onoverkomelijke hindernissen bestaan. In tegenstelling tot wat de moderne maatschappij u wil doen geloven zijn er gewoon problemen die niet opgelost kunnen worden. Niet alles kan met inzet en hard werken worden bereikt. U moet weten wanneer u ergens mee moet stoppen. Geef het niet te snel op, maar zeker ook niet te laat. Het is natuurlijk niet altijd direct duidelijk welke obstakels onoverwinnelijk zijn en welke niet. Maar u kunt en hoeft niet iedere hindernis te overwinnen. Kijk naar uw levenswaarden en gebruik die om te bepalen welke obstakels u te lijf gaat en welke u laat voor wat ze zijn. Bezorg uzelf niet onnodig extra leed door tegen ondoordringbare muren aan te blijven lopen.

Laat u niet uit het veld slaan door tegenslagen en handicaps. Volhard en beheers u, zoals Epictetus zijn leerlingen aanraadde. Maar wees u er tegelijkertijd van bewust dat u niet altijd alles kunt bereiken wat u zichzelf ten doel stelt. Zorg dat de dingen die u wil ondernemen realistisch en rationeel zijn.

EEN OEFENING IN LICHAMELIJKE WEERBAARHEID

Uw aversie tegen ongemak is er een belangrijke oorzaak van dat u de beheersing over uw stemmingen en gedachten verliest. Elke vorm van lichamelijk ongemak leidt automatisch ook tot geestelijk ongemak. Als u hongerig bent, pijn hebt of oververmoeid bent, staat ook uw geest onder spanning. Op een moment dat u zich niet helemaal lekker voelt kunt u dan ook beter moeilijke uitdagingen vermijden. Probeer niet de stoere meid of bink uit te hangen en stel dat moeilijke gesprek of die zware opdracht gewoon een paar dagen uit. Ook Musonius Rufus wist dat lichamelijk ongemak als pijn, vermoeidheid en kou vaak tot emotionele onevenwichtigheid leidt. Hij wist ook dat je je kunt harden tegen dergelijke vormen van licht lichamelijk ongemak. Met oefeningen kun je je ‘pijngrens’ een stukje verschuiven. Gek genoeg kun je door jezelf zo nu en dan een klein beetje te pesten, je leven een stukje prettiger maken. Hij stelde zijn leerlingen dan ook bloot aan oefeningen om ze te harden. Het stoïcisme is nu eenmaal meer dan een theoretisch raamwerk, het is een praktijk. Musonius zei het zo:

“Het stoïcisme kent twee soorten oefeningen, de ene soort is gericht op het verstand en de andere soort op zowel het lichaam als het verstand. We trainen ons op beide gebieden wanneer we ons blootstellen aan kou, hitte, dorst, honger, kleine porties, harde bedden, afzien van pleziertjes en pijn lijden zonder te klagen. Door dit soort oefeningen wordt ons lichaam gehard zodat het zo robuust en sterk wordt dat het ook echte ontberingen kan verdragen”. (Musonius Rufus; Colleges; hoofdstuk 6)

Hij roept u hier niet op tot zelfkastijding. Stoïcijnen zijn zeker geen asceten en al helemaal geen masochisten, maar door vrijwillig zo nu en dan wat kleine ontberingen te ondergaan kunt u zich harden voor toekomstige tegenslag. U bouwt zelfvertrouwen op en merkt dat u heel goed in staat bent allerlei tegenslagen te incasseren. Als u eenmaal weet dat u het aan kunt bent u ook minder bang voor de toekomst. Iemand die nog nooit kou of honger heeft geleden is vaak buitensporig bang zijn huidige comfort en luxe te moeten opgeven. Met deze oefening zult u leren sneller en met minder tevreden te zijn. In situaties waarin uw hedonistische buurman zich onprettig voelt zult u zich nog steeds comfortabel en tevreden voelen. Dit geeft u de gemoedsrust waar een stoïcijn naar zoekt. Bovendien leert u bij deze oefening, net als bij de negatieve visualisatie, de dingen die u hebt beter te waarderen. Een warme kamer is pas echt lekker als u eerst een wandeling door de kou hebt gemaakt en een maaltijd smaakt zoveel beter als u echt honger hebt. U bent minder snel ontevreden en u geniet meer van wat u hebt. Kortom een prachtige oefening voor een leerling stoïcijn.

Met deze oefening gaat u uzelf kleine lichamelijke ontberingen opleggen. Kies iedere maand een paar dagen waarin u uzelf verplicht om in armoede te leven. U zou een paar dagen kunnen vasten of alleen maar brood eten, geen koffie, thee of andere dranken drinken, maar alleen water. Draag in de winter eens een dunne jas en zet de verwarming laag of neem een koude douche. Slaap eens een paar nachten niet op uw heerlijke zachte en donzige matras, maar op een matje op de grond. Of probeer eens een week met niet meer dan €25 in uw portemonnee rond te komen. U zult vast nog wel een paar andere ontberingen weten te verzinnen.

Kies lichamelijk ongemak waarvan u weet dat het bij u emotionele spanning oplevert. Als u, bijvoorbeeld, weet dat u narrig wordt waanneer u het koud hebt, kunt u zichzelf trainen door de thermostaat een paar uur per dag een graadje lager te zetten, of door een korte wandeling te maken met een eigenlijk te dunne jas. Maak de uitdaging niet te zwaar. Rek uw grenzen op, maar zorg dat u ze niet overschrijdt.

Een wat gemakkelijkere variant op deze oefening is het zo nu en dan laten schieten van een pleziertje. Neem eens een glas water als u een glas wijn wordt aangeboden, laat de Franse schimmelkaasjes staan en sla eens een aflevering van uw favoriete serie over. Niet omdat u bang bent om alcoholist of te dik te worden, maar alleen om uw zelfbeheersing te trainen.

U zult merken dat dit soort ongemakken heel wat minder erg zijn dan ze u in eerste instantie toeschijnen. Al was het maar omdat deze ontberingen voor miljarden mensen de dagelijkse praktijk zijn. U zult leren dat ook u zo kunt leven en bovendien de eenvoudige luxe van uw dagelijkse bestaan des te meer leren waarderen. Denk er aan dat dit soort oefeningen geen doel op zich worden. Zelfkwelling is een christelijke deugd, maar zeker geen stoïcijnse. Deze oefening roept u op tot gematigde zelfontzegging en niet tot ascese. De kleine ontberingen die u uzelf aandoet zijn enkel en alleen bedoeld om u een beetje te harden zodat u minder snel uw kalmte verliest als er iets mis gaat.

Deze oefening lijkt misschien wel erg streng en vervelend, maar u zult al gauw merken dat het in de praktijk reuze meevalt. In wezen is het tenslotte niets anders dan wat miljoenen mensen tijdens hun vakantie doen als ze hun comfortabele huizen verruilen voor een tentje of een caravan. Zelfs padvinders kunnen dat aan. Dus zo heel zwaar zal het toch niet zijn? Heel veel mensen sloven zich uit in de sportschool en ondergaan geheel vrijwillig allerlei lichamelijke ontberingen voor hun gezondheid en uiterlijk. Een beetje ongemak voor een paar dagen moet dan toch wel te dragen zijn?