DE STOÏCIJN ALS CARRIÈRETIJGER

Hoofdstuk 24 van het Hanboekje van Epictetus

Laat je niet dwarszitten door dit soort gedachten: ‘Ik zal nooit succes hebben, ik zal altijd een loser blijven, een absolute nul.’ Gebrek aan virtuositeit dat is pas echt iets slechts, maar bedenk dat dat niet van iemand anders afhangt, niemand kan je dwingen je virtuositeit op te geven. Jij bepaalt toch niet zelf of je een goede baan krijgt aangeboden of dat je op een belangrijke receptie wordt uitgenodigd? Absoluut niet. Hoe kan zoiets een tekort aan virtuositeit zijn? Hoezo zal je een loser zijn, iemand die niets voorstelt? Je hoeft je toch alleen maar bezig te houden met de dingen die in je macht liggen? Alleen daarmee kun je laten zien wat je echt waard bent.
‘Maar ik kan mijn vrienden niet helpen om rijk te worden en carrière te maken.’ Wat bedoel je daarmee? Ze zullen geen kruiwagen hebben? Ze zullen geen geld van je krijgen, ze zullen door jou geen carrière maken. Wie heeft je dan verteld dat dat dingen zijn waar je controle over hebt en dat dat niet andermans zaken zijn? Wie kan een ander geven wat hij zelf niet heeft? ‘Zorg dan dat je carrière maakt en rijk wordt’, zegt iemand, ‘dan kan je ons helpen.’ Als ik dat kan bereiken zonder mijn zelfrespect, betrouwbaarheid en virtuositeit te verliezen, laat me dan maar zien hoe dat kan en ik zal er voor zorgen dat ik carrière maak. Maar als jullie willen dat ik mijn virtuositeit opgeef om er voor te zorgen dat jullie rijk en succesvol worden, bedenk dan eens hoe onredelijk en dwaas jullie zijn. Wat hebben jullie nu liever, geld of een betrouwbare vriend met zelfrespect? Help me dan liever met dat laatste en vraag me niet om dingen te doen waardoor ik mijn virtuositeit kwijt raak.
Dan zegt iemand: ‘Maar ik zal dan niets bijdragen aan mijn land en de maatschappij.’ Ook hier geldt weer: Om wat voor bijdrage gaat het dan? Nee de gemeenschap zal door jouw inspanningen geen winkelcentra en zwemparadijzen krijgen. En wat zou dat? Je krijgt toch ook geen schoenen van de smid of wapens van de schoenmaker? Het is genoeg als iedereen zijn eigen ding doet. Als jij er nu voor zou zorgen dat je een virtuoos burger met zelfvertrouwen wordt, zou je je gemeenschap dan geen dienst bewijzen? ‘Zeker’. Dan ben je dus helemaal niet nutteloos voor je gemeenschap. ‘Maar’, zegt hij, ‘wat voor werk zou ik dan moeten gaan doen?’ Dat maakt niets uit. Zolang je in je werk je virtuositeit en zelfrespect maar kunt behouden. Wat voor dienst bewijs je je gemeenschap nog als je door je werk vals en onbetrouwbaar zou worden?

Epictetus is hier in gesprek met een leerling die de les uit het vorige hoofdstuk nog niet helemaal tot zich heeft laten doordringen. Hij is bang als een totale mislukkeling te worden gezien als hij niet probeert carrière te maken en rijk te worden. Ook is hij bang dat zijn vrienden zich van hem zullen afkeren als blijkt dat mooie leaseauto’s, het nieuwste model iPhone, hippe barbershops en vakanties met exotische bestemmingen hem voortaan koud laten. Wat heb je aan zo’n loser? Je kunt niet meer normaal met hem praten of feesten en als kruiwagen voor een mooie positie heb je ook al niets meer aan hem.

Epictetus wijst zijn leerling er op dat het daar helemaal niet om gaat. Al die materiële ballast waar de maatschappij van verwacht dat je er gek op bent valt niet te verwerven zonder andere mensen te vleien en smerige trucjes uit te halen. Stoïcijnen propageren niet een leven van armoede en onthouding, maar weten dondersgoed dat de welvaart en rijkdom, de populariteit en status waar iedereen zo naar lijkt te verlangen wel ten koste moeten gaan van anderen. Je moet concurreren met je collega’s en komt alleen vooruit door naar boven te likken en naar beneden te trappen. En alsof dat nog niet erg genoeg is verlies je als carrièretijger bovendien ook nog eens je vrijheid, zelfrespect en betrouwbaarheid. Dit zijn deugden waar een virtuoos stoïcijn onder geen beding afstand van wil doen. Dan maar geen carrière, status en macht.

De leerling sputtert nog tegen dat hij dan ook geen bijdrage aan de gemeenschap kan leveren en van een stoïcijn wordt toch ook een sociale instelling verwacht. In het oude Rome waren het vooral rijke en machtige mensen die publieke gebouwen als luxe markthallen en prachte badhuizen aanlegden. Epictetus vraagt hem of hij door een eerlijk en rechtschapen burger te zijn al niet genoeg aan de maatschappij bijdraagt. Volgens hem heeft de gemeenschap meer aan een virtuoos maar arm en vrij mens dan aan een rijke aan consumptie verslaafde carrièretijger.

Wanhopig vraagt de leerling wat hij dan wel met zijn leven moet gaan doen. Hij volgt een dure opleiding aan de eliteschool van Epictetus en die vertelt hem dan doodleuk dat hij geen carrière mag maken. Onze arme leerling raakt helemaal van slag. Toch is daar geen reden voor. Epictetus vertelt hem dat hij in principe iedere carrière mag kiezen die hij maar wil, zolang hij er maar voor zorgt dat dat niet ten koste gaat van zijn vrijheid, betrouwbaarheid en zelfrespect. Kortom van zijn virtuositeit. Zonder de gebruikelijke vleierij en onderdanigheid naar meerderen betekent dat dan natuurlijk wel dat die carrière heel wat stroever zal verlopen dan bij zijn niet stoïcijnse collega’s. Bovendien loopt onze leerling daarbij ook nog eens een goede kans om als klokkenluider in de goot te eindigen. Maar Epictetus leert hem dat dat allemaal dingen zijn die buiten zijn macht liggen en die voor een virtuoos en gelukkig leven geen rol spelen.