VERLANGEN EN ANGST

Hoofdstuk 2 van het Handboekje van Epictetus
Bedenk dat je verlangens je willen dwingen om te streven naar wat je verlangt en dat je angsten je willen dwingen om te vermijden waar je bang voor bent. Wie in zijn verlangen faalt en niet krijgt wat hij wil voelt zich rot, en wie in zijn angst faalt en terecht komt in wat hij wil ontlopen voelt zich ellendig. Als je je nu beperkt tot het streven naar de natuurlijke dingen waar je controle over hebt dan zal je je nooit ellendig voelen; maar als je ziekte, dood en armoede probeert te vermijden, dan zal je tegenslagen ondervinden.
Daarom moet je er helemaal mee stoppen om te streven naar dingen waar je toch geen controle over hebt. Richt je aandacht alleen nog maar op de dingen waar je wel controle over hebt. Voorlopig moet je er helemaal maar even mee stoppen om naar iets te streven. Wanneer je namelijk per ongeluk toch streeft naar één van de dingen waar je geen controle over hebt dan is het onvermijdelijk dat je uiteindelijk zult falen en je rot zult voelen. En je bent nog niet zo ver dat je weet naar welke dingen die wel onder je controle vallen, je kunt streven. Beperkt je voorlopig alleen tot je impulsen om iets wel of niet te doen, maar doe dat dan wel met mate, reserve en beheersing.

Epictetus vertelt ons hier dat we ons wel ellendig moeten voelen als we er naar blijven streven om dingen te verkrijgen en te vermijden waar we geen volledige controle over hebben. Het enige wat helpt tegen deze vervelende emoties is het laten varen van je verlangens en het afzien van je angsten. Wie alle hoop laat varen herwint zijn vrijheid en gemoedsrust.

Dat klinkt als strijdig met de menselijke natuur en totaal ondoenlijk. Toch is dat nu net waar de stoïcijnse filosofie zich vooral op richt. Epictetus laat het hier gelukkig niet bij, hij biedt zijn leerlingen een heel scala aan oefeningen en technieken waarmee ze kunnen leren om hun verlangens en angsten in bedwang te houden. Het laten varen van je verlangens en angsten wordt wel de ‘leer van de juiste wil’ genoemd. Deze ‘leer van de juiste wil’ is naast ‘de leer van het juiste oordeel’ en ‘de leer van het juiste handelen’ één van de drie leerdoelen van het stoïcijnse curriculum. En dat is niet zo gek als je bedenkt dat de frustratie van je verlangens en het bewaarheid worden van je angsten doorgaans aanleiding geven tot een hele reeks aan vervelende emoties. Je voelt je kwaad, teleurgesteld, bang en wat allemaal niet meer als je in je streven gedwarsboomd wordt. En Epictetus vertelt ons dat je hoe dan ook gedwarsboomd zult worden. De wereld zit nu eenmaal niet zo in elkaar dat je altijd zult kunnen krijgen wat je hebben wilt en altijd zult kunnen vermijden waar je bang voor bent. Tegenslag is onvermijdelijk, maar de gevoelens die dat bij je oproept niet.

Epictetus wil dat zijn leerlingen voorlopig helemaal afzien van het streven naar dingen. Eigenlijk zouden ze zich alleen bezig moeten houden met de dingen waar ze controle over hebben. Met de dingen die ze volledig in hun macht hebben. Het is onmogelijk om daarin te falen, je hebt het daarbij altijd in je vermogen om te slagen in wat je wilt. Hij duidt daarbij op verlangens en afkeer, oordelen over gebeurtenissen die je overkomen en op je wil om iets te doen. Maar ook daar kunnen leerlingen in eerste instantie maar beter van afzien. Ze kennen het onderscheid tussen de dingen waar je controle over hebt en de dingen die buiten je macht liggen nog niet goed genoeg. Zolang ze dat verschil nog niet helemaal onder de knie hebben moeten ze zich beperken tot hun natuurlijke impulsen. Maar wat zijn dat die natuurlijke impulsen?

Volgens de stoïcijnen worden alle dieren, en dus ook alle mensen, gedreven door bepaalde natuurlijke impulsen. Het is vergelijkbaar met wat wij instincten noemen. Als je dorstig door de woestijn loopt en een poel met water ziet, dan krijg je de impuls om water uit die poel te gaan drinken. De stoïcijnen zeggen dan dat je uit de buitenwereld de impressie van een poel met water krijgt. Die impressie geeft je, omdat je dorstig bent vervolgens de impuls om te gaan drinken. Als je niet de enige dorstige bij de poel bent en je de impressie krijgt van een kwade leeuw die op je af komt stormen dan zou je wel eens de impuls kunnen krijgen om één van de aanwezige palmbomen te beklimmen. Impulsen of instincten bepalen zo het overlevingsgedrag van de meeste levende wezens.

Epictetus adviseert zijn leerlingen om zich in hun dagelijks leven voorlopig alleen door deze natuurlijke instincten te laten leiden. En dan ook nog met mate. Het is tenslotte niet de bedoeling dat een leerling stoïcijn die een mooie dame of heer voorbij ziet komen zich onmiddellijk door zijn seksuele impulsen laat meesleuren en zich op hem of haar stort.